Lesbók Morgunblaðsins - 05.01.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JANÚAR 2002 5
leik lífi. Það er svo einskonar bónus eða auka-
geta að sú veröld sem hann dregur upp í stóru
sem smáu er horfin, þurrkuð út, ekki bara af
því að fólkið er gengið um garð heldur af því að
lifnaðarhættirnir hafa máðst burtu ennþá
gagngerar en órað var fyrir jafnvel á skrifandi
stundu og lýsingin öðlast þar með einstakt
þjóðhátta- og þjóðfræðagildi til viðbótar við
list- og skemmtigildi. Ef Í Suðursveit væri
kennd í skólum og við gerðum ráð fyrir því að
nemendur myndu tileinka sér hana, hefðu þeir
innsýn í veruleika sem íslenskt mál og hugar-
heimur eru að stórum hluta sprottin úr. Suð-
ursveitarbálkurinn væri þá önnur Edda Þór-
bergs Þórðarsonar, ekki sú Edda sem hann
kallaði svo og hafði að geyma ljóð hans með
skýringum á tilefni þeirra og tilurð, heldur
Edda í merkingu Snorra Sturlusonar sem
gerði sér grein fyrir því að hve miklu leyti ís-
lenskt skáldamál væri sprottið úr jarðvegi
heiðninnar sem þá var óðum að sópast burt og
tók sér fyrir hendur að framkalla þessa veröld
sem var á skinn svo síðari tíma menn gætu
haldið lifandi sambandi við uppruna sinn.
Það sem gerir lýsingu Þórbergs óviðjafnan-
lega er hæfileiki hans til að persónugera alla
skapaða hluti. Allt lifnar fyrir sjónum hans:
vasahnífur, lampi, rúmfótur, hvað þá dýrin sem
fá um sig langa palladóma og sálarlífslýsingar.
Hér kemur líka til sú list Þórbergs að blanda
saman stóru og smáu, háu og lágu og upphefja
skilin þar á milli og stundum hefur verið haft
um þetta tískuorð úr bókmenntafræðunum og
kallað karnevalismi í ætt við kjötkveðjuhátíð
miðalda sem iðkaði endaskipti á hlutunum.
Gott dæmi er kaflinn um kamarinn sem að
sjálfsögðu fær vandlega úttekt og sálarlíf kam-
arsins útmálað. En að lokum játar Þórbergur:
„Ég var ekki mikill kamarmaður. Ég man
ekki til ég færi þangað oftar en einu sinni. Mér
fannst lífshættulegt að húka yfir gatinu því að
það var nokkuð vítt og hátt niður og svo var
lyktin ekki viðfelldin því að hlemmur var þarna
enginn yfir. Minn kamar var með grænmáluðu
gólfi og blámáluðu lofti yfir.
Mér var samt ekki illa við kamarinn. Ég vor-
kenndi honum þegar dimmt var á kvöldin. Mér
fannst hann svo mikill einstæðingur. Mér
fannst hann hlyti að vera myrkhræddur að
norpa þarna aleinn svona langt frá hinum hús-
unum sem hjúfruðu sig hvert upp að öðru hlið
við hlið eins og hjónafólk.
En svo komu önnur kvöld sem voru öðruvísi.
Það var þegar tunglið skein úr austri. Þá stóð
kamarþilið í björtum ljóma og út um rúðuna
lagði hvítan glampa eins og einhverjar dular-
verur hefðu kveikt ljós þar inni. Þá var gaman
að líta út í baðstofugluggann eða standa hjá
einhverjum úti á stéttinni og horfa á þetta fal-
lega skáldverk sem alltaf skín fyrir innri aug-
um mínum þegar ég heyri nefnda Tunglsskins-
sónötu eftir Beethoven“.4
IV
Frá húsakynnum og innbyggjurum þeirra
heldur Þórbergur út undir bert loft og þaðan
smátt og smátt út í ómælisvíðáttur rúmsins:
fjöllin hverfa upp í himininn og hafið tekur eng-
an endi.
Aðferð barnsins til að ná haldi í þessu ómæli
er mælingin. Bergur á Hala er snemma haldinn
þessari óviðráðanlegu ástríðu að mæla allt:
lengdir, breiddir, hæð og dýpt, fjarlægðir og
miða út áttir. Agndofa horfir fólkið á þetta við-
undur stika og klofa um tún og garða og það er
bara tvennt til: annað hvort er hann kjáni eða
ofviti. Þessi viðbrögð umheimsins áttu eftir að
fylgja honum æ síðan, mælingartól hans vöktu
furðu, aðhlátur, tortryggni. En hér virðist um
hvöt að ræða ættaða úr einhverju alveg frum-
lægu í eðli mannsins, hins fyrsta manns, land-
námsmannsins. Þörfin að staðsetja sig í gím-
aldi veraldarinnar, koma einhverju sköpulagi á
óskapnaðinn, komast í lifandi samband við
náttúruna. Einar Pálsson hefur sýnt fram á
hve forfeður okkar skipuðu hvers konar mæl-
ingum og útreikningum háan sess og heilu sið-
menningarnar í árdaga risu á stærðfræði og
mælingum. Hinn tækjavæddi borgarbúi hefur
gleymt þessu eða beint því í annan farveg.
Kannski stöðugt ráp á milli útvarps- og sjón-
varpsrása, flakk á netinu og farsímafitl komi að
einhverju leyti í staðinn.
Þórbergur aftur á móti sagði aldrei skilið við
þessa mælingarástríðu, hann flutti hana með
sér í bæinn og gerði hana að aðalsmerki sér-
visku sinnar. Stöðugar hitamælingar, skrefa-
mælingar, hæðamælingar og áttavísanir urðu
með nokkrum hætti uppistaðan í lífi hans,
a.m.k. dagbókarskrifum sem stundum eru lítið
annað en dagsetning, veðurlýsing og mæling.
Og meira en hálfri öld síðar en Bergur litli á
Hala hóf mælingar í Suðursveit sat Þórbergur í
flugvél á leið til Kína og hafði kompás spenntan
um úlnliðinn og hæðarmæli í kjöltunni. „Það rís
gegn einhverju í hugskotsholi mínu“ skrifaði
hann, „að ferðast einsog skynlaus skepna sem
ekkert mælir og aldrei setur nokkur mið“.5
Í kjölfar mælingarástríðunnar kemur skrif-
sýkin: að setja á blað niðurstöður mælinganna.
Eini tekjustofn barnsins eru hagalagðar: upp-
tíningur sem hann leggur inn í kaupstað á
haustin og tekur út penna, blöð og blek. Fljót-
lega grípur hann óviðráðanleg ástríða að draga
upp kort af landinu – landabréf – og sú bók sem
honum er hjartfólgnust á Hala er Alþýðubók
Þórarins Böðvarssonar og þar eru það landa-
kortin sem taka hug hans fanginn og hann
byrjar að herma eftir með sínum frumstæðu
tækjum. Seinna áskotnast honum sjókort úr
bresku togarastrandi sem opnar honum nýja
sýn til landsins með nákvæmum mælikvörðum
og áttavísunum.
Sveinsstykki Þórbergs unglings er svo Evr-
ópukort sem hann dregur upp og litar. Vandinn
að Suðursveit átti ekki nema einn lit og hann
var blár. Ekki fyrr en honum hugkvæmdist að
verða sér úti um rauðan með því að leggja um-
búðir utan af exportkaffi í bleyti. Þá var komið
rautt og blátt – ólitað gegnir hlutverki hins
hvíta. Þetta kort vakti athygli gestkomandi þar
sem það hékk uppi á vegg á Hala uns það tætt-
ist sundur í ofviðri sem rauf þekjuna og setti
allt á tjá og tundur. En það hafði þjónað til-
gangi sínum: að vekja skyldulið Þórbergs til
umhugsunar um að vettvangur ofvitans væri
ekki í Suðursveit heldur ætti hann að leita burt
til mennta.
„... móðir mín fór að víkja að því að ég þyrfti
að komast til mennta. Faðir minn hafði ekkert
á móti því. En það var alveg óhugsandi að ég
kæmist til mennta. Faðir minn var búinn að
láta í burtu eina gullpeninginn sem hann átti til
þess að þurfa ekki að forskrifa sig Andskot-
anum. Mig langaði ekki heldur til neinna bann-
settra mennta. Það var einkennilegt með mig
að ég hafði ógeð á menntamönnum. Mér fannst
þeir hafa orðið einhvernveginn viðskila við
náttúrlega lífið. Ég var alltaf náttúrlegur og
vildi alltaf vera á Hala.“ 6
Bernskumenntun Þórbergs var ekki frá-
brugðin því sem tíðkaðist á ofanverðri nítjándu
öld. Skólaganga var engin en móðir hans kenn-
ir honum að lesa og draga til stafs strax á
barnsaldri, en þá þegar er hann búinn að læra
ókjör af kvæðum og heyra sögur bæði mæltar
af munni fram og lesnar upphátt á vökunni. Ís-
lendingasögurnar aftur á bak og áfram, guðs-
orð og hugvekjur.
En það sem auðvitað ræður úrslitum er sú
menning sem er samgróin fólkinu og flyst frá
einni kynslóð til annarrar. Það er ótrúlegt að
virða fyrir sér húsakynnin eins og þau hafa
varðveist á ljósmyndum: lágreistar moldar-
hrúgur með einhverju spýtnabraki í bland við
grjót. Og líf fólksins svo skorið við nögl, býlin
svo lítil að aldrei mátti slaka á til að vera rétt-
um megin við sultarmörkin.
En menntun barnanna felst ekki síst í að
herma í leikjum sínum eftir hinum stóra heimi
fullorðna fólksins. Í Rökkuróperunni lýsir Þór-
bergur kerfisbundið öllum þeim leikjum sem
börnin iðkuðu. Leikjaveröld barnanna er heim-
ur hinna fullorðnu í smækkaðri mynd. Það er
kvikfjárrækt með leggjum og kjúkum, sjávar-
útvegur með heimasmíðuðum bátum, styrjald-
ir með spýtuköllum. Veröld sem lifnar um leið
og kveikt er á kvöldin. Á meðan fullorðna fólkið
fleygir sér í rökkrinu bregða börnin á leik í
hugarveröld sinni sem þau innrétta úti og inni.
Bærinn á Hala er í hverfi með Breiðabólstað og
Gerði og þaðan koma krakkar til útileikja sem
verða æ flóknari uns þau á endanum eru búin
að skapa heilt ríki með þjóðfélagi, framleiðslu,
fjármagni, stéttaskiptingu, lögum, refsingum,
póstsamgöngum, blaðaútgáfu, stjórnarand-
stöðu, uppreisnum... Þórbergur er potturinn
og pannan í félagsskapnum og sjálfskipaður
landshöfðingi og kemur á óvart í íhaldssömu
landsföðurhlutverki með stjórn á myntsláttu,
verðlagi, vöruframboði og niðurbælingu á
stjórnarandstöðunni.
„Ríkið var stórkostlegur gamanleikur sem
blés fjöri og spennu í lífið á bæjunum og gerði
dagana viðburðaríka og næturnar bjartar af
tilhlökkun, og efa ég að önnur meiri kómedía
hafi verið leikin hér á landi.
En það var ekki eintómt gaman. Ríkið þjálf-
aði líka þanka þegnanna á alvarlegri hátt. Það
neyddi þá til að hugsa og leggjast stundum
djúpt. Það örvaði ímyndunarafl þeirra og skók
upp í undirsátunum róttækni í andanum. Það
gaf þeim innsýn í klæki peningaþjóðfélags og
opnaði fyrir þeim í smáum mælikvarða ýmsa
kynlega leyndardóma hinna stærri mannfélaga
sem þeir stóðu frammi fyrir seinna á ævinni.“7
En þótt Þórbergur hafi gegnt hinu æðsta
embætti í samfélagi barnanna þá brást hann
við hart þegar hann stóð andspænis fulltrúa al-
vöruþjóðfélagsins þar sem hann birtist honum í
mynd „Kversins“ sem hann átti nú að fara að
læra til fermingarundirbúnings. Viðbrögð
drengsins eru ofboðsleg:
„Einn dag á hausti kom lítil bók að Hala. Það
var ekki stór bók, en það var vond bók. Hún
hefur annaðhvort komið austan af Höfn eða frá
Ara Hálfdánarsyni bóksala á Fagurhólsmýri.
Ég var staddur í leikjum með krökkum niður
við Lónið þegar einhver sagði mér að hún væri
komin. Þetta var Helgakver. Það dró svart ský
yfir framtíð mína. Ég vissi að nú átti ég að fara
að setjast við að læra þessa skruddu orðrétt ut-
anbókar. Ég var ekki sérlega duglegur í utan-
bókarlærdómi og kveið mikið fyrir að binda
mig yfir kverlærdómi. Ég hafði rótgróið ógeð á
fermingunni sem Guðný amma mín kallaði
konfirmasjón. Mér fannst hún heimskuleg og
hræðilega væmin... Þessi kverlærdómur þótti
mér svo leiðinlegur að ég finn engin orð í mál-
inu til að lýsa þeim ófögnuði... ég fékk klígju
hvenær sem ég reyndi að festa augun við
þetta...“8
V
Hin afkróaða veröld Suðursveitar með öllu
sínu fásinni opnaðist í eina átt – suður til hafs-
ins. Og á hafinu birtast fyrirburðir komnir alla
leið frá Frakklandi; skúturnar. Oft á öllum
stigum ritferils síns stakk Þórbergur niður
penna til að lýsa hvílíkum tökum þessi sýn
greip barnshugann:
„Sjórinn er hvítur af logni og himinninn
hvelfdist yfir honum fagurheiður og eilítið
dimmblár. Þetta var áreiðanlega einmánaðar-
himinn. Það var þó ekki hann sem ég góndi á og
ekki heldur sjórinn. Það var frönsk skonnorta.
Ég man ennþá eftir henni eins og ég sé að horfa
á hana núna. Hún var skammt fyrir utan fjör-
urnar og hér um bil út af Gerði. Hún snöri
framstafninum að landi, og hún var að fiska því
að hún hafði aðeins stórseglið uppi. Hún var
hvítmáluð og skipshliðin og seglið voru svo
mjallahvít, svo skínandi björt, svo yfirnáttúr-
lega fögur í kvöldskininu og í hvert sinn sem
bárurnar vögguðu þessum undursamlega lík-
ama frá sólu, brá fyrir leiftrandi glampa á
skipshliðinni og þá var eins og eitthvað vaknaði
blíðlega innan í mér sem var hafið yfir alla jarð-
neska hluti. Mikil lifandisósköp var þetta fal-
legt. Ég mændi á það eins og upphafinn... Þetta
er eitt af því fáa í endurminning minni sem ryk
tímans hefur aldrei fallið á...“9
Og þessi mynd verður örlagavaldur hans,
það er hún sem rýfur hina lokuðu, sjálfnægu
Suðursveit og seiðir hann á brott, vekur þrá í
brjósti hans sem fær ekki svölun heima.
Í þessum punkti mætast þeir samtíðarmenn-
irnir Kjarval og Þórbergur því að Kjarval svar-
aði einatt aðspurður um frumorsök listsköp-
unar sinnar: Skútur á haffleti. Meistari
íslensks ritmáls og meistari íslensks myndmáls
eiga þessa uppsprettu listar sinnar sameigin-
lega.
Frönsku skúturnar eru ævintýri fyrir fleiri
en Þórberg. Þær eru ekki bara heillandi lista-
verk úti á haffletinum. Í augum Suðursveitar
tákna þær allsnægtir. Bændurnir róa út í þær
og versla. Skipta á vettlingum og matföngum
fyrir veiðarfæri, franskt brauð, kökur, vín. Með
Frakklandi og Suðursveit takast kynni og að-
spurður hvort ekki hefði verið skemmtilegt
þegar þeir voru að róa í frönsku duggurnar
svaraði mætur bóndi:
„Síðan hefur maður aldrei séð glaðan dag.“10
Heimur skútunnar var einskonar æðra svið
með lúxus sínum, barómeti og áttavita. Þar veit
skipstjórinn ekki með göldrum heldur vísdómi
hvaða veður er í vændum og ratar þótt taki fyr-
ir skyggni. Þó kemur fyrir að skúturnar
stranda og lífvana skipsskrokkarnir breytast í
allsnægtaborð: veiðarfæri, afli, verkfæri, mjöl,
korn, brauð, vín, segl, málmar, kjörviður,
koníak – allt verður þetta eign Suðursveitar og
deilist á milli heimilanna. Steinarnir tala hefj-
ast einmitt á tvöföldu strandi strandvorið mikla
og tilheyrandi auðsæld í matföngum og víni. Og
Steinn afi, sem heldur brúðkaupsveisluna
frægu þegar foreldrar Þórbergs ganga að eig-
ast, flaggar franska fánanum og lætur sér í
léttu rúmi liggja þegar fulltrúi danskra yfir-
valda gerir athugasemd við að byltingarveifan
franska skuli blakta við hún.
Og strandaglóparnir blanda geði við íbúana,
já blóði. Sérstakt látæði þeirra vekur athygli,
óðamála talandi og handapat. Og þegar börnin í
leikjum sínum vilja í hetju- og ævintýramóð
leysa landfestar heimamálsins – bregða þau
fyrir sig frönsku babbli og Frakkland er vett-
vangur fjölmargra leikja þeirra. Útlönd eru
Frakkland og óvíða hafa frönsk áhrif verið
jafnbein á Íslandi og í Suðursveit ofanverðrar
nítjándu og öndverðrar tuttugustu aldar.
VI
Eitt einkennilegasta dæmi um animisma
Þórbergs eða hæfileika til að lifa sig inn í dauða
hluti er samband hans við steina. Það er engin
tilviljun að fyrsta bókin heitir Steinarnir tala
og raunar skipa steinar sérkennilega veglegan
sess í Suðursveit. Það eru ekki bara örnefnin:
Steinafjall, Steinasandur, Steinafjara, Steina-
vötn, o.s.frv. – heldur er annar hver maður með
stein í nafninu: Steinar, Steinn, Steingrímur,
Steinþór, Steinunn, Steingerður – og sjálfur
Þór bergur náttúrlega. Þjóðsagan rakti upphaf
Steinsnafnsins í Suðursveit til konu sem hafði
orðið léttari undir steini og skírði barnið Stein í
höfuðið á steininum. En svo hét föðurafi barns-
ins víst líka Steinn!
Um steina hefur Þórbergi á löngum ferli orð-
ið tíðrætt. Alveg frá steinunum í bæjarhellunni
sem vöktu hluttekningu hans til steinanna uppi
í fjallshlíðinni sem virðast hafa verið ígildi sjón-
varps barnanna í dag. Á þessa steina gat hann
glápt tímunum saman, skuggana sem lagði af
þeim og hvernig þeir breyttust í breytilegu sól-
skini.
Um þá náttúru sína að sjá líf í hverjum hlut
segir hann:
„Ég vissi aldrei hvort það var nokkuð skrýtið
að mér fannst allir hlutir vera með lífi og ein-
hverju viti. Ég vissi ekki hvernig á því stóð að
mér fannst þetta. En það var svo náttúrulegt í
mér að mér kom aldrei til hugar að brjóta neitt
heilann um það. Það kom aldrei annað í þanka
minn en að þetta fyndist öllum. Ég heyrði samt
engan segja það. Alveg öfugt. Ég heyrði allt
kallað dauða náttúru sem ekki þyrfti að éta.
Steinarnir, járnið, blikkið, blýið, eirinn, kop-
arinn, látúnið, sinkið, böndin og spýturnar,
þetta var alltaf kallað dauð náttúra í Suðursveit
af því að það þurfti ekki að éta og allt sem búið
var til úr þessu var sagt að væri dautt. Grösin
og hríslurnar voru einhvers staðar á milli lífs
og dauða, kannski aðeins nær lífinu.
En það sat fast í mér frá því að ég mundi eftir
mér að allt væri lifandi og með vissu viti. Ég
þekkti enga ástæðu fyrir því og ég hafði hvergi
lesið það og aldrei heyrt aðra lesa um það. Það
var eins og þetta væri meðfædd þekking í mér,
alveg ómótmælanleg eins og andardrátturinn...
Af öllum „dauðum hlutum“ fannst mér stein-
arnir vera mest lifandi … “11
Það sem sker úr um aðdráttarafl steinanna
er aldur þeirra. Hvað þeir hafa búið lengi á
jörðinni og orðið vitni að mörgu og hvað þeir
búa yfir miklum fróðleik. Kúnstin að tala við
steina er þá fólgin í því að kunna að taka á móti
þessari vitneskju allri og lífsreynslu.
Það er svo margt í dulhyggju Þórbergs og
hún er svo heilsteypt og sjálfri sér samkvæm
en samt svo yfirnáttúrleg og óvænt að það
kæmi ekki á óvart þótt Þórbergur ætti eftir að
verða trúarbragðahöfundur þegar stundir líða
fram, að einhver taki sig til og safni þessum
trúarjátningum hans í kerfi og hugsjón um líf-
ið. Það er ekki einasta að hann trúi á líf sálar-
innar að loknu jarðlífi heldur trúir hann að
hlutirnir eigi líka sitt andlega líf, hús búa yfir
sál, tóttir líka og löngu eftir að þær hafa máðst
af yfirborði jarðar er sál þeirra á sveimi.
Breiðamerkursandur sem einu sinni var blóm-
leg sveit með fjölda bæja en nú eyðimörk, þetta
fyrra líf er enn á sveimi á sandinum og bara
sljóleiki skilningarvita okkar að nema það ekki.
Og skilningarvit mannanna verða æ sljórri eft-
ir því sem tækninni fer fram og með útvarps-
garginu og vélarskröltinu taldi Þórbergur illa
horfa um móttökuskilyrði sálarinnar.
Allt er lifandi alltaf, menn, dýr og hlutir eru á
sveimi löngu eftir að þau eru ekki lengur og það
sem meira er: atburðir. Atburðir halda áfram
eftir að þeir gerast. Staðir búa yfir minni og at-
burðarásin er alltaf í gangi eins og stöðug út-
sending sem þarf rétt móttökutæki til að nema.
Hér erum við komin að mikilsverðum punkti
í því markmiði sem Þórbergur setur skáld-
skap sínum: að varðveita frá gleymsku það
Bærinn á Hala árið 1913. F.v. smiðja, stofuhús, baðstofa og fjós. Steinunn, kona Steinþórs, úti á
stétt, jurtagarður í forgrunni. Myndin er úr Ljóra sálar minnar í útgáfu Helga M. Sigurðssonar.