Lesbók Morgunblaðsins - 05.01.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. JANÚAR 2002
A
LLAR þjóðir hafa sín ein-
kenni, við ekki síður en aðrir.
Þau mótast af aðstæðum.
Þar má fyrst nefna umhverf-
ið sem hefur mótað okkur
gegnum aldirnar, lagað okk-
ur að aðstæðum og eflt
ákveðið lífsviðhorf sem verð-
ur einskonar reisupassi á langri leið inn í sí-
óvænta framtíð. Það safnast margt og mikið í
klyfjar þessarar ferðar, sumt týnist á leiðinni,
annað er varðveitt og notað á hverju sem gengur.
Mörg orð hafa horfið í málinu sem voru brýn og
nauðsynleg á sínum tíma, en ekki lengur. Önnur
hafa tekið við og tjáð nýjan veruleika; nýtt um-
hverfi. En kjarninn er þó heill, ef að er gáð. Og þá
má spyrja – en hversu lengi? Þótt öllum sé vit-
anlega ljóst að tungumál breytast og laga sig eins
og annað að nýjum aðstæðum, verður að rækta
þau. Þar skilur milli feigs og ófeigs.
Aðalatriðið er að kunna skil á því sem ég hef
séð kallað siðmenningarleg gæði en þau eru
inngróin arfleifðinni og hljóta að bera henni eitt-
hvert vitni. Listamenn sækja, ekki síður en aðrir,
í sameiginlegan sjóð, sameiginlega arfleifð, sem
Jung lagði áherzlu á; við getum kallað þetta
gagnasafn genanna þar sem þekking og reynsla
genginna kynslóða er varðveitt sem arfleifðarleg
gæði og þá að sjálfsögðu veigamikill þáttur sið-
menningarlegrar reynslu samfélagsins.
I
Í inngangi sr. Bjarna Þorsteinssonar að Ís-
lenzkum þjóðlögum er þess getið með táknræn-
um hætti, hvernig Íslendingar hafa unnið úr
menningargeymd sinni, en það virðist vera ein
helzta forsenda þeirrar andlegu reisnar sem
fylgt hefur bókmenntum okkar gegnum tíðina.
Sr. Bjarni segir: „En nú eru menn þó farnir að
sjá það í öðrum löndum, hvílík uppspretta fyrir
tónskáldin er fólgin einmitt í þjóðlögunum; og
þar þykir það nú orðið kostur á sérhverri laga-
smíð, smárri sem stórri, að hún sé byggð á þjóð-
legum grundvelli; ekki þannig að tekin séu heil
eða hálf þjóðlög, eða minni hlutar þeirra, og flétt-
aðir inní hin nýju söngverk; ekki þannig að eitt
þjóðlag sé tekið, því vikið dálítið við, og búið til úr
því nýtt þjóðlag; ekki þannig, að maður þekki
neitt ákveðið þjóðlag í hinu nýja söngverki; –
heldur þannig, að hið nýja söngverk hafi á sér
reglulega þjóðlegan blæ, að tónskáldið hafi „lifað
sig inn í“ anda þjóðlaganna og einmitt fyrir það
geti látið hið nýja söngverk sverja sig í ættina til
síns eigin föðurlands og sinnar eigin þjóðar. Í
þessu efni eiga hin íslenzku tónskáld komandi
tíðar mikið verkefni fyrir höndum.“
Þegar ég hugsa um þetta dettur mér í hug lítil
hefð sem nú er orðin arfleifð, ávarp fjallkonunnar
17. júní. Ástæðan er sú að ég hef átt þó nokkurn
þátt í þessu fyrirbrigði og tel mér heiður að því
ekki sízt vegna þess að hér er um sérstæða ís-
lenzka hefð að ræða. Þótt hún stingi nokkuð í stúf
við óljóðvænt umhverfi okkar nú um stundir, svo
að notað sé það tungutak sem gildir á þeim þjóð-
lega býsnavetri sem við erum að basla við, þá er
þetta góð áminning um þau verðmæti sem bezt
hafa dugað okkur og átt ríkulegan þátt í þjóð-
areinkennum okkar gegnum tíðina. Þá á ég auð-
vitað við bókmenningu okkar sem hefur bæði
verið harla sérstæð og langseig. Hún hefur að
mestu staðizt tímans umrót og raunar heldur
hallærislegt öfugmæli að þola ekki eitt slíkt
ávarp í sviptivindum popps og pönkara sem hafa
leikið hlutverk lúpínunnar í íslenzkri náttúru,
innflutt og frekt til fjörsins, en stendur ekki und-
ir sínum bláu fyrirheitum, a.m.k. ekki til lang-
frama. Hún er samt ágæt, lúpínan, til síns brúks
og kannski nauðsynlegur innfluttur lággróður til
að ýta undir einkennameiri íslenzkan birkivöxt í
hrjóstrugu umhverfi. Ávarp fjallkonunnar leiðir
hugann langt aftur í aldir og minnir á málsmenn-
ingarhefð okkar og dýrmæta arfleifð. Hún er lítið
dæmi um ræktun, lítið dæmi um hvíslandi nið
milli kynslóða, áminning um það hver við erum.
En þó kannski öllu fremur – hver við erum ekki!
Hvað sem því líður er slík ræktarsemi mik-
ilvæg. Hún leiðir hugann að því sem við erum,
eða öllu heldur því sem við viljum vera; a.m.k. á
hátíðlegum stundum. Hún er krafa um að muna,
en það er ein helzta forsenda siðmenningarlegra
gæða. Óþjóð man ekki stundinni lengur hver hún
er. Orðið á ekkert skylt við óljóð sem Jóhannes
úr Kötlum notaði til að minna á að hægt væri að
yrkja á íslenzku án stuðla og höfuðstafa. En það
er ekki verra að nota þá; minna þannig á sérstöðu
okkar, einkenni okkar; og hvíslandi niðinn.
Þegar ég hugsa um þessa geymd dettur mér í
hug sú gleymskutilhneiging sem birtist í skáld-
sögu Salmans Rushdie, Jörðin undir fótum henn-
ar, en þar segir: Bombey gleymir sögu sinni við
sólsetur, en endurritar hana við sólris, eins og
sögumaður, ljósmyndarinn Raj, kemst að orði.
Sem sagt, fortíð og framtíð mætast í sjálfheldu
nútímans, félagslegum framförum til óþurftar.
Þessi nýja arfleifð, ávarp fjallkonunnar, er
með allt öðrum brag en ef reynt væri að taka upp
hirðskáldastellingarnar, svo að dæmi sé nefnt, og
gera þær að einskonar uppákomu í samtímanum.
Að vísu var gerð tilraun til þess við konungskom-
una 1921, en þá var Einar Benediktsson fenginn
til að flytja Kristjáni X drápu á samkomu stúd-
enta í Iðnó, að viðstöddu skrautklæddu fyrirfólki.
Þar vantaði víst ekki sundurgerðina, ekki frekar
en nú á dögum. Árni Thorsteinsson tónskáld
samdi tónlist og Eggert Stefánsson söng.
Einar flutti konungi sjálfur drápuna, en við-
brögð hins síðarnefnda voru fálæti. Skáldið fékk
engan gullhring á spjóðsoddi fyrir kvæðið, held-
ur rétti konungur honum höndina lauslega, sneri
sér að Eggert og átti dágott samtal við hann.
Skáldinu þótti sér misboðið og hóf síðar bar-
áttu gegn nýlendustefnu Dana á Grænlandi! Lík-
lega hefur konungur ekkert botnað í því heldur!
Af samtímafrásögnum og ævisögu Einars eftir
Guðjón Friðriksson virðast þessi skrípalæti hafa
verið hinn mesti farsi og kannski sá fáránlegasti
sem sýndur hefur verið í Iðnó – og er þá mikið
sagt! Slíkt á ekkert skylt við varðveizlu eða end-
urnýtingu gamalla verðmæta. Né virðingu fyrir
mikilvægri arfleifð. Gamlar lummur verða ekki
endurnýttar, allra sízt ef þær verða að hégómleg-
um eða hlægilegum klissjum.
Hirðskáldskapur átti sinn tíma, enda skildu
konungarnir það sem íslenzk skáld fluttu. En það
þýðir ekki lengur að bjóða fólki upp á kjólföt og
stóra svarta slá, sem krækt er saman með silf-
urspennum og fóðruð með gráu silki! Nei, slíkt
minnir fremur á Odd á Skaganum en samtíma-
veruleika. Og því dæmt til að mistakast.
Hitt er svo annað mál að Einar Benediktsson
orti tvö kvæði við þessa konungskomu og í Kveðj-
unni til Kristjáns konungs hittir hann ómeðvitað
í andanum á kjarna þess sem skapað hefur ís-
lenzka þjóð, en í upphafi 3ja erindis segir:
Þú leizt á, hvað þrautseiga þolið hér geymdi,
hvað þjóðin hér mundi, er heimurinn gleymdi...
Við höfum sótt áhrif og andagift í allar áttir og
ævinlega unnið úr þessu hráefni, breytt því í ís-
lenzkan veruleika. Við höfum verið eins og laxinn
sem leitar á fjarlægar slóðir, étur skeldýr og
kemur aftur í gömlu árnar, ekki sem skeldýr
heldur lax. Við ættum að halda áfram að taka
hann okkur til fyrirmyndar. Mér er nær að halda
við höfum gert það hingað til með bærilegum ár-
angri og ef ég væri spurður um, hvort óþjóðin sé
á næstu grösum í rótleysi samtímans, mundi ég
hiklaust segja: Það er lax í ánni!
Meðan svo er höfum við ekki brugðizt þeim
skyldum sem framtíðin hefur lagt okkur á
herðar. Tröllkonur kasta fjöreggi á milli sín segir
í þjóðsögunni um Hlina kóngsson. En við ættum
að geta varðveitt það nú sem fyrr án þess að
glutra því niður. Það væri mikil ógæfa úr því sem
komið er. Tilefnislaus og skammarleg.
En það er líklega alvarlegri áminning en mað-
ur gæti haldið í fljótu bragði þegar Bjarni Thor-
arensen bendir okkur á að lasta ekki laxinn
sem leitar móti
straumi sterklega
og stiklar fossa.
Mundi hann ekki vera að brýna okkur og vara
okkur við þeim hættum sem hann nefnir í stór-
brotnu kvæði sínu, Íslandi. Kannski hann hafi
upplifað það eins og við að ungu fólki hættir til að
gleyma. Það gengst oftar en ekki upp við tízku og
tildri.
Í Svo kvað Tómas segir á einum stað: „Ljóð
eru minning þess sem var.“ Þau eru sem sagt
vitnisburður um þá ræktun sem ég hef drepið á.
Ljóð geta þá ekki síður verið vitnisburður um
þjóðlega ræktun og mikilvæg verðmæti. Ljóð
geta speglað þá skugga sem framtíðin kastar inn
í nútímann, svo að vitnað sé í Tómas. Þannig er
list sem er nógu góð til að lifa af í senn fortíð sem
vitjar nútímans og lifir í honum og nútími sem
tengist framtíðinni órjúfandi böndum. Þegar
þjóð á engan slíkan vitnisburð eða hættir að
rækta hann og einblínir á stundleg gæði og
gróðavon er óþjóðin á næsta leiti.
Öll mikilvæg verðmæti eru hólmganga við tím-
ann. Og tortíminguna. Sú þjóð sem gerir sér
grein fyrir því er á réttri leið. Hún er ekki á villi-
götum.
Eru Íslendingar slík þjóð?
Mér er nær að halda að svo sé. Hún er ekki
gróf eins og Auden sagði í frægu kvæði, ekki enn!
Það var þannig engin tilviljun að Tómas var
beðinn um að yrkja þjóðhátíðarkvæðið 1974. Nú
þykir slíkt ekki lengur nauðsynlegt. En það er
samt uppörvandi að ávarp fjallkonunnar má
rekja til skáldskapar Eggerts Ólafssonar og Jón-
asar og svo skáldskapar Tómasar eftir lýðveld-
istöku. Og meðan sú minning er í heiðri höfð er
okkur allvel borgið, hvað sem öðru líður.
Tökum annað dæmi, nærtækt: mundi okkur
ekki vera allvel borgið meðan Yggdrasill er heiti
á verzlun með lífrænt ræktaðar afurðir? Hún er
við Frakkastíg og stingur engan veginn í stúf við
umhverfið að öðru leyti.
En erum við byrjuð að gleyma? Eða á það við
okkur nú sem Tómas sagði í samtölum okkar: Við
deyjum dálítið á hverjum degi, eða þangað til við
deyjum. Þá hættum við að deyja!
Ætli sé komið að því að við hættum að deyja
hvað úr hverju?
Spyr sá sem ekki veit.
II
Og þá að tungunni, en ekkert einkenni okkar
er mikilvægara en hún. Íslenzk tunga er hvergi
töluð annars staðar en hér á landi, ekki svo að orð
sé á gerandi. Og hér hefur hún varðveitzt. Ann-
ars staðar hefur hún glatazt. Hún er þannig öðru
fremur vitnisburður um málsmenningararfleifð
okkar, ræktarsemi; hirðusemi. Hún ber þjóðleg-
um metnaði vitni. Í henni, ekki sízt, er fólgin
reisn okkar, ekki sízt vegna þeirra sérstæðu
verðmæta sem hún á ein í bókmenntum og bók-
legri arfleifð. Það eru mikil forréttindi að eiga
hana og varðveita.
Þetta segi ég þrátt fyrir að mér sé vel ljóst að
skáld eða rithöfundur væri betur í sveit settur, ef
hann skrifaði á eitthvert alþjóðamál, t.a.m.
ensku, spænsku eða rússnesku. Ég tala nú ekki
um mandarínsku!
Þess má þá geta að Kínverjar eiga 2.500 ára
gamla ljóðlist sem varðveitt er á mandarínsku.
Allt menntað fólk getur lesið þessi ljóð enn í dag.
Fyrirmynd sem við ættum að tileinka okkur –
eða mundi slíkt ekki geta verið okkur hvatning;
uppörvun? Í Kína eru talaðar margvíslegar mál-
lýzkur, en bókleg arfleifð, ekki sízt ljóðlistin, er
einskonar sameiningartákn – og þá ekki síður
ómetanlegur fjársjóður.
Íslenzka veitir ekki neina heimsfrægð. Allt tal
um slíkt er út í hött. Allt það bezta sem hefur ver-
ið skrifað á íslenzka tungu er í raun óþýðanlegt –
eða hvað um verk Þórbergs og helztu skáldverk
Hagalíns. Og ljóð Einars Benediktssonar, óþýð-
anleg? En það eykur mikilvægi varðveizlunnar.
Fyrst engir aðrir en við geta notið tungunnar til
fulls, er okkur mikil ábyrgð á herðar lögð. Okkur
ber raunar skylda til þess, úr því sem komið er,
að glopra ekki niður þessari einstæðu áskorun;
glopra ekki niður þessum einstæða vitnisburði
um afrek þjóðarinnar og einkenni. Við ættum að
hafa öll tök á að rækta þessa geymd og mér er
nær að halda að það sé almennur vilji til þess. En
þá þarf að taka á, bíta á jaxlinn.
Íslenskan er jafn erfitt viðfangsefni og það er
brýnt. Og mikilvægt. Við verðum að laga hana að
nýjum tíma eins og ávallt hefur verið gert. Til
þess þarf víðsýni og þor; þolgæði. Ef við værum
orðin óþjóð, hefðum við engar áhyggjur af tung-
unni; né neinni annarri arfleifð. Þá hefðum við
það eins og Óli Maggadon, hann sagði einfald-
lega: Lago –, eins og góði dátinn Sveik, og allt fór
í bendu!
Sakleysingjar vita aldei hvað þeir gera. En
þegar þjóðir lenda í svipuðum sporum, að þær
vita hvorki, hvað þær gera né hafa áhyggjur af
því eða vilja til að taka á og mæta áskorun, er
sjálfur lífsháskinn á næstu grösum. En leiðtogar
þjóðanna eru því miður ekki alltaf neinir jón-
arsigurðssynir, engir siðmenningarlegir götu-
sóparar sem verja umhverfið ágangi. Þeir eru
fína fólkið og oftar en ekki í gíslingu fjöldans.
Eigum við eftir að verða fórnardýr þessarar
nafnlausu óræktuðu mergðar sem sækir alltaf í
þann breiða veg óþjóðarinnar, hunzar ræktun af
því hún veit ekki hvað ræktarsemi er, hunzar
geymd og verðmæti af því hún hefur ekki hug-
mynd um hvað geymd er, heyrir ekkert hvísl,
heyrir engan nið aldanna og heldur að arfleifð og
einkenni þjóðar séu síðasta myndbandið á leig-
unni? Þekkir engin siðmenningarleg gæði.
Vonandi ekki.
Vonandi verður einhver metnaður það aðhald
sem úrslitum ræður, eins og alltaf hefur verið á
Íslandi. Það er alþýða landsins sem skilaði okkur
arfleifðinni, ekki endilega fínt fólk sem veltist um
í dönsku hrognamáli reykvískrar niðurlægingar
á sínum tíma og týndi áttum í viðskiptum sínum
við kóng og Kaupinhafn.
Einar Benediktsson sagði einhverju sinni:
„Orðin koma sjálf upp í fangið á mér. Tungan er
svo auðug. Það er ekki vandi að yrkja á íslenska
tungu enda er hún það eina, sem við eigum eða
munum eignast, sem máli skiptir. Og það megum
við þakka – að málið glataðist ekki – húsgangs–
körlunum sem fóru milli bæja, lúsugir, hungraðir
og hálfnaktir, með rímur og þulur sem þeir kváðu
fyrir fólkið á bæjunum.“
Og Borges sagði í samtölum okkar: „Norrænir
menn skópu heimsmenningu, sem er einsdæmi.
Þess vegna er ég kominn hingað. Ég er þakk-
látur fyrir að vera hér. Ég mun aldrei gleyma
þessu landi. Að þessi draumur skuli hafa rætzt!
Ég hlusta á fólkið tala íslenzku. Ég heyri sama
málið og forfeður þess, sem ég dái, töluðu sín á
milli. Kannski með svolítið öðrum brag. Ég hef
mínar hugmyndir um það, en samt sem áður lifir
þessi tunga hér. Hvernig eigum við að þakka
ykkur fyrir að hafa varðveitt þessar bókmenntir,
þessa sögu og þessa tungu? Ég gerði mér fljót-
lega ljóst að blómi germanskrar menningar er
varðveittur hér. Norræn menning er kóróna
hennar.“
Sem betur fer voru þeir einnig margir sem átt-
uðu sig. Jón Sigurðsson sagði að ekki væri unnt
að skilja að sjálfstæðisbaráttuna og rétt tung-
unnar. Hélt því fram klippt og skorið að Íslend-
ingar gætu ekki né þyrftu að taka alvarlega þau
lög sem einungis væru skráð á dönsku. Þessir
menn sögðu ekki Lago, heldur Hingað og ekki
lengra! Þess vegna lifðum við umrótið af, þegar
brestur kom í einangrunarhleðsluna. Annars
værum við óþjóð hrognamálsins sem skaut rót-
um í Reykjavík á síðustu öld. En prentsmiðju-
danskan dó drottni sínum, sem betur fer; ekki
vegna þess hún hætti að deyja, heldur vegna þess
hún gat ekki lifað. Hafði grunnar rætur arfans og
náði ekki að næringarkjarnanum.
Latína var heimsmál langt inn í myrkar aldir
og raunar með ólíkindum að hún skyldi ekki lifa
af ásókn tímans. Frá Ænesar-kviðu Virgils og
fram eftir öllum öldum var latína alls ráðandi
heimsmál á Vesturlöndum og fóstraði þau sið-
menningarlegu gæði sem úrslitum ráða; latína
var sem sagt alþjóðamál miðalda. En það dugði
ekki til. Hún var orðin jafn lúin og heimsveldið
sem var viðfangsefni hennar, þegar það var kom-
ið að fótum fram. Og af einhverjum ástæðum var
hún rótfúnari en mandarínska. Samt voru öll
mikilvægustu rit heimsins skrifuð á latínu og
varðveitt í þessum sígilda búningi.
Það hefði því ekkert átt að geta hróflað við lat-
ínunni, ekki fremur en rómverska heimsveldinu.
ÍSLAND – ÚTLAND
HVAÐ ÞJÓÐIN HÉR MU
Matthías Johannessen flutti síðastliðið haust erindi á
vegum Sagnfræðingafélags Íslands er nefndist Þjóð eða
óþjóð? og birti Morgunblaðið frásögn af því. Hér á eftir
fer nýr, áður óbirtur kafli um sama efni.
E F T I R M AT T H Í A S J O H A N N E S S E N