Tíminn Sunnudagsblað - 24.02.1963, Blaðsíða 21

fyrri til að búa til um þetta álfasögu
og (láta) yrkja hið alkunna ljóð til
þess að slá ryki í augu almennings og
yfirvalda. Þannig mætti sjálfsagt
nefna mörg fleiri dæmi.
Þess eru og dæmi, víðar en frá
Baulárvöllum, að ráðizt hafi verið á
bæjarhús á þennan hátt og fólki síð-
an ætlað að trúa, að draugar hafi ver-
ið að verki. Tij dæmis réðst „draug-
uri1 á bæ í Berufirði aldamótin, sló
undan stoð'irnar, réðst á -bóndann o.
s. frv. Allir vita, þótt ekkert sannað-
ist þá, að hér var á ferðum nágranna-
bóndi, sem taldi sér óhag að byggð
þarna og vildi með þessu hindra bæj-
arbygginguna, sem honum líka tókst.
Sama virðisi hafa vakað fyiir þeim,
sem gerðu aðförina að Baulárvalla-
bæ á liðinni öld. Það hefur sjálfsagt
ekki verið tilgangurinn að granda fólk
inu eða beita það neinu ofbeldi, held-
ur hitt að skapa ógn og óhugnað hjá
þvi til þess að hrekja það á brott og
koma býlinu þannig í eyði, í bráð
og lengd. Enda var konunni ekkert
mein gert bemlínis né baðstofunni
að talizt gæti, heldur aðeins frambæ
og göngum. Væri þetta mjög svo ein-
stök tilviljun, ef um náttúruhamfarir
einar hefði verið að ræða, hvað þá
heldur eiginlegan draugagang, ef
menn vildu leggja trúnað á slíkt.
Vitanlega er ekki unnt að geta sér
neins til um, hvaða menn hafa hér
verið að verki eða frá hvaða bæjum,
en líklegt er, að þeir hafi hlotið að
vera margir saman. í fyrri grein var
nokkuð vikið að tildrögum þess, að
býli var reist a Baulárvöllum og að
það hafi frá því fyrsta verið illa séð
af byggðamönnum, beggja vegna fjall
garðsins, og þó einkum innan fjalls,
að því er síðar kom fram. Er rétt að
hyggja að þessu nánar, því að vera
má, að þar sé ef til vill að finna nokk-
urn „lykil að leyndarmáli" því, sem
greinarkorn þetta fjallar um, þótt vit-
anlega sé þar ekki á föstu að byggja.
VII.
Baulárvellir voru upphaflega byggð
ir sem nýbýli, fyrir opinbera tilhlut-
an og þá „sérlegu konunglegu áhyggju
fyrir íslands uppreist, til landsins
betri byggingar og fólksfjöldans aukn-
ingar“, eins og það er oiðað í ný-
býlatilskipuninni. Var það prestur-
inn á Helgafelli, séra Grímur Páls-
son, sem hafði forgöngu um þetta, en
hann hafð'i víða úti klær til fjár-
fanga og mun jaínvel hafa ætlað sjálf
um sér býli þetta til ábúðar, en af
einhverri ástæðu horfið frá þeirri fyr-
irætlan, enda flyzt hann á aðra jörð
(Þingvelli) ári'ð eftir. Af útmæling-
argjörð nýbýlisins 1823 sést, að bænd-
ur hafa hreyft mótmælum og talið
gengið á sinn rétt og jarðanna, sem
og sýnist augljóst mál. Hins vegar
virðast þeir ekki hafa haft bein í
nefi til þess að halda mótmælum
þessum til laga, enda var svo til hag-
að, að umboðsmaður jarðanna (Stapa-
umboðs), var ekki kvaddur til, sem
var ekki annað en lögleysur og
hrekkir. Er svo að sjá, sem bændur
hafi aldrei fengið neina rétting þess-
ara mála og engar bætur fyrir land-
rán og réttinda. Hafa þeir því að von-
um þótzt hart leiknir. Auk þess var
það yfirleitt svo, að bændum á lág-
lendinu var frekar lítið gefið um
slík afskekkt heiðabýli, svo sem vegna
ímyndaðrar sauðaþjófahættu og einn-
ig vegna hugsanlegra sveitarþyngsla,
ef svo stóð á, að fátækir utansveitar-
menn fengu ábúð slikra jarða, eins og
hér virðist (stundum) hafa átt sér
stað. Og enn bar það til hér, að Baul-
árvallabóndi þurfti ekki (í 20 ár),
að bera neinar byrðar fátækrafram-
færis með öðrum bændum hrepps-
ins, sem á þeim tímum voru mjög
tilfinnanlegar þar sem annars stað-
ar í sveitum landsins. Voru þetta mik-
il fríðindi, sem hreppsbúar hafa sjálf-
sagt litið óhýru auga, ofan á öll önn-
ur rangindi og óhagræði, sem þeir
hafa talið sig nafa af nýbýlisstofnun
þessari. Munu vera til bréfleg gögn,
er hér að lúta í skjalasafni Vestur-
amtsins, m. a. frá tíð Páls Melsted,
(1840—61), og 1 einu slíku bréfi seg-
ir amtmaður berum orðum, að Helg-
fellingar hafi þrásinnis „klagað“ yf-
ir því, er „byggð var upp tekin á
Baulárvöllum".
Þess má geta til gamans, að Baul-
árvellir munu með nokkrum hætti
hafa verið í slagtogi með hinum
dönsku Vesturheimseyjum!, en ný-
býlastofnanir hér á landi heyrðu und-
ir þá stjómardeild í Höfn, sem sé hið
konunglega „vestindiska og guineska
rentu- og general- tollkammer“, og
ætti kostnaður að greiðast þaðan.
Skyldi amtmaður árlega tilkynna toll-
kammeri þessu, hvernig nýbýlinu
reiddi af, þar á meðal um sérhver
„vandhæfi, hindranir og mótmæli", er
fram kæmu, enda segist konungur
„allranáðarsamlegast vilja hafa í
þánka, enn gjörsamlegar með tíman-
um að frama og viðhjálpa þessu fyrir-
tæki með svoddan náðar lénan sem
þau þar við eptir hendinni fyrirfall-
andi atvik, og sú þar af væntanlega
gagnsemd finnst að útkrefja". — Ef til
vill eru Baulárvellir fyrsta nýbýlið,
sem reist er á íslandi að opinberri til
hlutan, og verður þess vegna ofarlega
á blaði, er skrifuð verður nýbýlasaga
landsins. Ekki spillir að geta þess, að
margir merkismenn eru komnir út
af ýmsum þeim, sem tengdir eru sögu
þessa býlis, og má þar fyrst fræga
telja báða forseta fslands, þá Svein
Bjömsson og Asgeir Ásgeirsson.
Að fornu munu Baulárvallalönd
hafa verið í landnámi sunnanfjalls, og
tilheyrandi þeim byggðarlögum, sbr.
Landnámuútgáfu Einars Arnórsson-
ar, (sjá uppdrátt), enda er slíkt eðli-
legt, þar sem vötnum öllum hallarsuð
ur af. Er það því fyrir rangindi tía
misskilning, að Baulárvellir hafi ver-
ið taldir til Helgafellssveitar, enda ’
þvert ofan í öll landfræðileg og sögu-
leg rök.
VIII.
Þegar þess er gætt, sem nú hefur
verið sagt um tildrög nýbýlis á Baul-
árvöllum, verður ekki betur séð en
að það hafi frá því fyrsta verið ólög-
legt, enda segir berum orðum i þá-
gildandi tilskipun, 15. april 1776, að
nýbýli skuli vera „ógilt“, ef fram
kemur, að „brúkað hafi verið nokkuð
undirferli" í sambandi við stofnun
þess, og má fá þetta úrskurðað bein-
línis, ef „þar upp á í framtíðinni
skeður lögleg ákæra“, og virðist sú
ákæruheimild ekki tímabundin. Hér
var án alls efa „brúkað undirferli“
og lögleysur á marga lund, enda virð-
ist það beint viðurkennt í bréfi amt-
manns frá 1859, að „efasamt sé um
gildi“ þessara yfirvaldaráðstafana. Er
og margt fleira „efasamt" um réttar-
stöðu Baulárvalla, svo sem það, hvern
ig og hvenær þeir hafa breytzt úr
umboðseign í sérstaka einstaklings-
eign“, ef það hefur þá nokkurn tima
verið.
Eftir að Baulárvellir fara í eyði,
líklega kringum 1855, virðist býli
þetta lenda i eins konar reiðileysi um
langa hríð, og reyndar allt fram á
þennan dag. Talið er að vísu, að
Stykkishólmskirkja hafi eignazt jörð-
ina að „gjöf“ (Egils Egilsens, kaup-
manns), hvort sem nokkrar skrifleg-
ar heimildir aru fyrir því eða ekki.
Hins vegar er eftirtektarvert, að á því
ári 1882 virðist kirkjan ekki telja til
lögaðildar um Baulárvallaeign. Sam-
kvæmt landamerkjalögunum, sem
sett voru það ar, var „eigendum og
umráðamönnum“ jarða, hvort heldur
í ábúð eða eyði, geit að skyldu, að
„skrásetja nákvæma lýsing á landa-
merkjum etc.“, og skyldu fyrirsvars-
menn aðliggjandi jarða síðan „rita á
lýsinguna samþykki sitt, hver fyrir
sína jörð, nema þeir álíti lýsing hans
eigi rétta" Þvi næst skyldi þinglýsa
merkjabréfinu á næsta manntalsþingi.
Þar sem hvorki Stykkishólmskirkja
eða neinn annar, er teldi sig „eig-
anda eða umráðamann" Baulárvalla,
hefur, svo að vitað sé, gefið sig fram
til merkjalýsingar fyrir jörðina þá
né heldur síðar, virðast þeir ekki,
eða neinir aðrir, hafa talið til aðildar
fyrir þessa jörð sem lögbýlis eða sér-
stakrar eignar. Finnst og ekkert um
hana í landamerkja- eða veðmálabók-
um sýslunnar nema „lögfesta" ein,
frá því löngu fyrr, (1847). Enda sést
á landamerkjalýsingum aðliggjandi
jarða, að þær viðurkenna heldur ekk;
tilvist sliks býlis við Baulárvallavatn
né nein landamörk sameiginleg við
það. Hefur það skipazt svo í reynd,
TÍMINN - SUNNUDAGSBI.AÐ
187