Tíminn Sunnudagsblað - 02.05.1971, Blaðsíða 20

lagðir þannig, að annar var langs
eftir veggnum, en sá næsti þvers-
um og náðl þannig lengra inn f
vegginn. Svo var mokað mold upp
í lagið og troðið fast og vandlega.
Þannig var hlaðið lag eftir lag,
unz veggurinn var orðinn nógu
hár. Þannig gerðir veggir gátu
staðið lengi.
Á hverium bæ var fjósbaðstofa,
þannig að kýrnar voru undir bað-
stofulofti. Helzt of lágt var þar til
lofts, og birta naum. Flórinn hellu-
lagður og bássteinar hraunhellur.
Baðstofan — uppi — var port og
ris. Portið. það er veggurinn ofan
lofts, tvö til þrjú fet. Ofan á stoða-
endum var langtré, heitir móleð-
ur — á því stóðu sperrurnar. Loft-
bitarnir hétu palltré, endar þeirra
geLrstallaðir út í stoðirnar. Oftast
var skarsúð á sperrunum, stund-
um þó lanebönd og reisifjöl. það
er borð lögð hlið við hlið. upp og
niður. Til voru baðstofur undir
rafti aðeins. Bæjarhúsin voru
krossreist. sperrukverkin réttur
vinkill. það þótti mátulegur halli
á þekju.
Stafnar bæjarhúsa sneru í suð-
ur. Baðstofuglugginn var á suður-
gafli, off líka minni gluggi á norð-
urgafli eða á vesturhlið, eða hvort
tveggja. Lengi voru gluggar litlir,
fjórar til sex smárúður.
Utan á súðina var raðað mel-
stöng. og var þetta mellag oft tíu
til tólf þumlungar. Væri melurinn
vel lagður, hratt hann af sér vatni,
og þekjan varð vel slétt. Ofan á
melinn var svo lagt torf, tvöfalt
eða þrefalt, var þá þekjan orðin
þykk og hlý?
Oftast var inngangurinn um
bæjardyr, sem var átta til tíu feta
breitt hús með lilöðnum torfveggj-
um. Göng voru til beggja hliða,
önnur til baðstofu, hin í eldhús.
Stundum var eldhúsið innar af
bæjardyrunum, annars var oftast
afþiljað búr í norðurenda bæjar-
dyra. Oft var loft á bitum í bæj-
ardyrum. Göngin gegnum veggina
voru sex til átta feta löng, og voru
þau því jafnan skuggaleg. Yzt i
baðstofugöngunum var dyraum-
búnaður og hurð á hjörum, helzt
svo umbúið, að hún féíli sjálfkrafa
að stöfum. Stundum var önnur
hurð innar í göngunum. Innst í
göngunum eða innan við þau var
stigi upn á loftskörina, og við hlið-
ina á stiganum voru Iitlar dyr inn
í fiósið. Oftast var dyraumbunaður
og hurð við stigagatið uppi, ekkl
þó alls staðar. Baðstofan var átta
til tólf álna löng og fimm til sex
álna breið eða stærri á mannmörg-
um heimilum.
Á sumum bæjum var afþiljað
herbergl í suðurenda baðstofu,
hjónahús. Rúmin voru hvert við
endann á öðru, og voru föst. þann-
ig að efri stuðlar voru festir við
vegginn og einfaldur gafl milli
hverra tveggja rúma. Þau voru
þannig í röð með veggjum húss-
ins, öðrum eða báðum megin eft-
ir atvikum. Oftast var túða —
strompur — á mæni baðstofunnar
til loftræstingar. Einatt áttu hjón
lausarúm. sem mátti færa til og
taka sundur.
Ef gengið var vel frá þessum
húsum. voru þau rakalaus og
sæmilega hlý, og fjósalykt ekki
svo, að áberandi væri. enda var
sumarfjós alltaf fjær bæ.
Sums staðar var sérstakt svefn-
hús handa sumu af fólkinu. Þá
var setið í baðstofu til vökuloka.
Ekki var notalegt að fara í þessi
framhýsi eftir vöku. því að jafnan
voru þau æðiköld, enda voru þau
óvíða.
Eldhús var oftast níu til tíu
álna langt, fjögurra til firnrn álna
breitt, í öðrum (suður) enda voru
hlóðir, bálkur hlaðinn úr grjóti og
torfi, um eða rúmlega tvö fet á
hæð. í hlóðum var op eða skarð,
öskustó — ónn — þar yfir var
lögð slétt liella með gati eða tvær
hellur, sem féllu saman, og þá lít-
ið skarð í annarri. Um þetta gat
kom trekkurinn, sem blés lífi í
eldinn. Oftast voru göng úr ösku-
stónni út í gegnum vegginn —
gaflhlaðið — til þess að fá betri
og meiri trekk. Þessi göng hétu
undirgos eða undirblástur. Að inn-
an var þá stónni lokað með torfu-,
snepli — óntorfu —. Víða voru
tvö eldstæði í sömu hlóðum. Uppi
yfir hlóðunum var stór járnkrók-
ur. þar hékk potturinn. Þessi krók-
ur hét hór, festin lióband — bit-
inn, sem hóbandið var fest í, hét
hótré. Slundum var hórinn smíð-
aður úr tré, líkur mannsfæti. Pott-
urinn var þá hengdur á ristina.
Sums staðar stóð pottur'inn á grind
eða steinum. Meiri hluti eldhúss-
ins var eldsneytisgeymsla, kallað
taðstál.
Uppi yfir eldstæðinu var stromp
urinn, gerður úr tré. Stundum var
það tunna, sem báðir botnar voru
teknir úr. Á strompinum var skjól,
haft til þess að reykurinú gengi
betur upp. Oftast var það svo út-
búið, að vindurinn sneri þvi —
vængjaskjól — annars varð að fara
upp og snúa skjólinu.
Fremur voru þessi eldhús óvist-
leg, einatt kalt á moldargólfi,
gluggar litlir og mikil reykjar-
svæla, þegar logn var eða óhag-
stæð vindátt. Þó gátu margar kon-
ur búið þar til fyrsta flokks mat.
Á sumum bæjum var stofa í
húsi öðru megin við bæjardyr. þá
gangur bak við þær til baðstofu
eða eldhúss. Á sumum bæjum var
útieldhús. þannig að ekki var inn-
angengt í það ú r bæ.jardyrum,
heldur var farið um útidyr. Þetta
var óþægilegt í slæmum veðrum.
einkum að vetri tii. Til að bæta
úr þessu var gerður forskáli milli
dyra. Hann var þannig gerður, að
þunnur veggur, fjögur til sex fet,
var frá húsagöflunum. gaflhlað í
báðum endum og gert yfir þessa
tóft skúrmyndað þak af röftum
og torfi. Dyr forskálans voru fram
af bæjardyrum. Ekki var bæjar-
prýði af þessari byggingu. en hún
hlúði að bænum og mikilsvert að
komást hrakningslaust til eldhúss
eða annarra húsa. sem oft þurfti
að ganga um. Forskálinn var rif-
inn í grunn á vorin.
Skemma, ein eða tvær, voru svo
í bæjarröndinni. sums staðar
smiðja yzt húsa, eða laus við.
Á bæjardyrahúsi var oftast heil-
þil, svo og á skemmum. Á fjósbað-
stofu oftast hálfþil, það er hlaðið
gaflhlað upp að bita. svo timbur-
þil. Á eldhúsi var oftast hálfþil,
en þó stundum torfgafl alveg.
Venjulega voru þessi hús, önn-
ur en baðstofa og svefnhús. ef til
var, undir rafti, þannig að á sperr-
urnar vorú fest langbönd: Neðst
var vegglægja, svo eitt eða tvö
langbönd um miðja sperru og svo
mæniás, Ofan á langböndin komu
svo raftar með litlu millibili, helzt
sem þéltast reft. Á raftana var svo
lögð melstöng og svo torf tvöfalt.
Ef þessi þök voru vel gerð, voru
þau lekalítil og entust nokkuð.
Á einstaka bæ var baðstofa und-
ir rafti eða reisisfjöl á langhönd-
um. Húsaþll voru úr tonmiuborð-
um og mjóir listar negldir á rif-
urnar, þllin oftast tjörguð. Stund-
um voru vindskífur og gluggaum-
gjörð málað ljósum lit. Vindskífur
heita fjalir, sem festar eru efst á
þilið á alla borðsendana. Þær gefa
þilinu svip og verja vindi að kom-
ast undir þakið. Ekki var dæma-
380
T í m I N N — SUNNUDAGSBLAÐ