Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.2004, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 2004
HIÐ sögulega eldgos í Vesúv-
íusi sem lagði rómversku borg-
irnar Pompeii og Herculaneum
í rúst árið 79.
e. Kr. er sögu-
svið nýjustu
spennusögu
breska rithöf-
undarins Ro-
berts Harris.
Bókin nefnist
Pompeii og er
sagan látin
gerast á síð-
ustu dögum
fyrir eldgosið.
Sagan segir frá Marcus Att-
iliusi Primusi aðalverkfræðingi
Augusta-vatnsveitunnar sem
flytur vatn frá hæðunum í ná-
grenni borgarinnar til strand-
borga á borð við Napólí. Þegar
vatnsskorts fer hins vegar að
verða vart á lokavikunum fyrir
eldgosið fer Marcus að leita
svara sem ekki birtast honum
fyrr en skömmu áður en eld-
fjallið gýs. Harris þykir fara
vel með viðfangsefnið að mati
gagnrýnanda New York Times
sem segir hann ná að forðast
með öllu þá hástemmdu
dramatík sem til þessa hefur
einkennt skáldsögur um
Pompeii, auk þess sem honum
takist einkar vel að halda
lesandanum spenntum þrátt
fyrir að endirinn sé öllum
kunnur.
Dauð lína
BRIAN McGrory, dálkahöf-
undur hjá dagblaðinu Boston
Globe, sendi nýlega frá sér
sína þriðju skáldsögu Dead
Line. Bókin segir frá blaða-
manninum Jack Flynn sem
reynir að sanna að borgar-
stjóri Boston og sonur hans
hafi gerst sekir um listaverka-
þjófnað.
Skrif sín byggir McGrory að
hluta til á raunverulegum at-
burðum sem hann færir í nýj-
an búning, en atburðirnir sem
um ræðir eru þjófnaður á
ómetanlegum listaverkum frá
Isabella Stewart Garner-
safninu 1990 og sögu Bulger-
bræðranna. Annar þeirra varð
áhrifamikill í Demókrata-
flokknum á meðan hinn lét til
sín taka í undirheimum og eru
þeir fyrirmyndin að borgar-
stjóra Boston og bróður hans í
verki McGrorys.
Leikið tveimur skjöldum
NÝJASTA bók Percival Ever-
ett, Erasure, fær góða dóma
hjá gagnrýnanda breska dag-
blaðsins Guardi-
an sem segir
hana einkar
góða ádeilu.
Aðalsöguhetja
bókarinnar er
blökkumaðurinn
Thelonious Elli-
son, fræðimaður
og rithöfundur,
sem á fyrir til-
stilli gagnrýn-
enda í sífellt meiri erfiðleikum
með að selja verk sín. Hann
tekur því upp á því í reiði
sinni að skrifa bók upp úr
hrærigraut þekktra skáld-
verka sem fjalla um líf blökku-
manna – bóka á borð við Purp-
uralitinn – undir öðru nafni en
sínu eigin, því slíka bók myndi
hann aldrei sjálfur setja nafn
sitt við. Bók „rithöfundarins“
Stagg R Leigh My Pafology
mætir hins vegar miklum vin-
sældum og er hrósað í hástert
af gagnrýnendum og kollegum
Ellisons þrátt fyrir hávær mót-
mæli og skammaryrði hans
sjálfs.
ERLENDAR
BÆKUR
Undir
eldfjallinu
Robert
Harris
Percival
Everett
U
ndanfarna daga eða vikur hafa
lesendur Fréttablaðsins getað
fræðst um það á forsíðunni að
73% fólks á höfuðborgarsvæð-
inu lesi blaðið. Þetta kemur
fram í föstum dálki sem kallast
„Nokkrar staðreyndir um
Fréttablaðið“. Upplýsingunum
er miðlað með súluriti þar sem standa raunar tvær
súlur; blá, hnarreist súla með áletruninni „73%
Fréttablaðið“ og grá súla, aðeins hoknari, en á
henni stendur „58% Morgunblaðið“. Neðst er svo
vísað í heimildina: „Samkvæmt fjölmiðlakönnun
Gallups í des. ’03“.
Viðkomandi dálkur er dæmi um fjölmiðlaefni
sem svo sterk hefð er fyrir að maður hættir smám
saman að taka eftir því. Það er ekki þar með sagt
að slíkt efni geri ekki sitt gagn; það hreiðrar þvert
á móti um sig í undirmeðvitund lesandans. Súlurit-
inu í Fréttablaðinu má þannig líkja við kynning-
arstef útvarpsstöðvar þar sem hamrað er á því að
Bylgjan sé brosandi útvarp eða að Rás 2 sé fyrst
og fremst í íslenskri tónlist. Fréttablaðið vill koma
því á framfæri að það sé hávaxnasta (mest lesna)
dagblað landsins. Blaðið storkar með sínum hætti
hinni gamalgrónu setningu á forsíðu Morgun-
blaðsins: „Stofnað 1913“.
Fyrst þegar Fréttablaðið tók upp á að birta
upplýsingar um hæð sína var þessu reyndar öðru-
vísi farið. Þá var Morgunblaðssúlan hærri en
Fréttablaðssúlan, að minnsta kosti ef sýndur var
meðallestur dagblaðanna. Fréttablaðið tyllti sér
að vísu stundum á tær með því að sýna ýmsar aðr-
ar staðreyndir, svo sem meðallestur afmarkaðra
aldurshópa á höfuðborgarsvæðinu. Þá var líka al-
gengt að þriðja súlan stæði við hlið hinna tveggja.
Þetta var hin rauða, snubbótta súla DV og aldrei
brást að bláa Fréttablaðssúlan skagaði næsta
örugglega upp fyrir hana.
Hægt er að líta á súluritið í Fréttablaðinu sem
þátt í markaðsstarfi útgáfufélagsins, ekki aðeins
gagnvart lesendum heldur einnig (og jafnvel að-
allega) væntanlegum auglýsendum. Ljósvaka-
miðlarnir, ekki síst Ríkisútvarpið, hafa um langa
hríð staðið fyrir sambærilegum áróðri í kjölfar
fjölmiðlakannana, oft með ærnum tilkostnaði, í því
skyni að fjölga auglýsendum. En það má líka líta á
súluritið sem mikilvægan drátt í sjálfsmynd
Fréttablaðsins, fjölmiðils sem átti í erfiðleikum í
æsku en hefur nú komist í gegnum gelgjuskeiðið
og hreykir sér af að hafa vaxið hinum eldri í fjöl-
miðlafjölskyldunni yfir höfuð.
Og víkur þá sögunni að DV. Þegar Frétt, út-
gáfufélag Fréttablaðsins, tók við útgáfu DV á liðnu
hausti sögðu nýir ritstjórar að þeir hygðust gera
blaðið beittara en áður og leita þar í smiðju hinnar
svokölluðu gulu pressu stærri þjóða. Breytinga
var vissulega þörf. Meðallestur blaðsins (rauða
súlan) hafði minnkað dag frá degi um langa hríð og
rekið fyrri eigendur í gjaldþrot.
Fyrstu tölublöð hins endurfædda DV í nóvem-
ber voru vísbending um framhaldið. Ný fjölmiðla-
könnun Gallup kom eins og himnasending fyrir
ritstjórnina, sem sló því upp sem stórfrétt að
ákvörðun fréttastjóra Stöðvar 2 um breyttan út-
sendingartíma kvöldfrétta hefði verið kolröng.
Áhorf á fréttirnar hefði hrapað niður úr öllu valdi.
Helst var að skilja af málflutningi blaðsins að
fréttastjórinn fengi brátt að taka pokann sinn; að
minnsta kosti ætti hann ekkert betra skilið.
Hér kvað við nýjan tón, að mér virtist. Ekki var
um það að ræða að einn fjölmiðill væri að hreykja
sér af því að standa sig betur en annar í samkeppni
um neytendur eða auglýsendur. Það var fremur að
það hlakkaði í DV yfir bágri útkomu Stöðvar 2.
Markmiðið var líklega að búa til æsilega frétt,
sýna og sanna að DV væri frakkur fjölmiðill. Ekki
leið á löngu þar til fréttastofa Stöðvar 2 brást við
ögruninni með því að gagnrýna nafn- og myndbirt-
ingar DV á grunuðum afbrotamönnum. Samskipti
fjölmiðlanna tveggja fóru harðnandi.
Sömu ritstjórnarstefnu hefur verið fylgt í fleiri
málum á síðum DV á undanförnum vikum og mán-
uðum. Blaðið hikar ekki við að beina fingri sínum
að mönnum og málefnum og hía hressilega, stund-
um án sýnilegrar ástæðu. Andstætt væntingum
nýrra eigenda hefur meðallestur á blaðinu þó ekki
vaxið. Þvert á móti. Samkvæmt Gallup var meðal-
lestur á DV á landinu öllu 22,6% í september,
19,8% í nóvember og 14,9% í desember. Þróunin á
DV-súlunni er þannig þveröfug við þróun Frétta-
blaðssúlunnar. Hún er hins vegar í ágætu sam-
ræmi við núverandi sjálfsmynd DV sem leggur
kapp á að leika hið vandasama hlutverk enfant
terible í íslensku samfélagi.
Undanfarið hefur mikið verið rætt um áhrif
þess að Fréttablaðið, DV og Stöð 2 séu að meira
eða minna leyti í eigu sömu aðila. Ég er ekki sann-
færður um að setja þurfi lög til að bregðast við
þessum breytingum en ég held að forvitnilegt
verði að sjá hvort eignarhaldið hafi áhrif á sambúð
þessara fjölmiðla innbyrðis. Er það ef til vill tákn-
rænt að Fréttablaðið birtir ekki lengur rauðu DV-
súluna við hlið þeirrar bláu og gráu á forsíðunni?
FJÖLMIÐLAR
SAMBÚÐ ÍSLENSKRA FJÖLMIÐLA
Hér kvað við nýjan tón, að mér
virtist. Ekki var um það að
ræða að einn fjölmiðill væri að
hreykja sér af því að standa sig
betur en annar í samkeppni um
neytendur eða auglýsendur.
J Ó N K A R L H E L G A S O N
Það hefur hins vegar ekki komið fram áð-
ur í þessum umræðum, að dæmin úr bók
minni, sem Gauti tók í ritdómnum, voru
öll fengin frá Helgu Kress. Dagana áður
en þeir Gauti og Páll Baldvin Baldvinsson
fluttu dóma sína í ljósvakanum við mikinn
lúðraþyt, hafði Helga sent einhverjum
vinum sínum tölvuskeyti með nákvæm-
lega þeim dæmum, sem Gauti og Páll
Baldvin notuðu, og þessir vinir Helgu
framsent skeytin í allar áttir. Hef ég undir
höndum afrit af sumum þessum tölvu-
skeytum, þótt ég hirði ekki að sinni um að
birta þau.
Gauti Kristmannsson hefur hvað eftir
annað sakað mig um að eigna mér hug-
myndir annarra, þótt ég tæki fram í eft-
irmála bókar minnar, að ég styddist að
sjálfsögðu við minningabækur Halldórs,
þegar ég lýsti ævi hans, og vitnaði marg-
sinnis í þær. En var Gauti sjálfur ekki að
eigna sér verk Helgu Kress, þegar hann
notaði dæmin frá Helgu í ritdómi sínum?
Fer þá ekki að vera spurningin, hver var
höfundur ritdómsins í Víðsjá, Gauti eða
Helga? Hver var að tala um að skreyta
sig með stolnum fjöðrum?
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
Kistan
www.visir.is/kistan
„Uppspuni Hannesar“
Nú hefur Hannes aftur gripið til ósann-
inda í rökþröng sinni og heldur því fram
á Kistunni að ég hafi stolið dæmunum
sem ég notaði í ritdómi mínum frá Helgu
Kress með „hennar vitund og vilja“ (?) og
það sé tortryggilegt vegna þess að hún
geti ekki talist „óháður og sjálfstæður
fræðimaður“ og er langt síðan ég hef séð
jafn lágkúrulega vegið að heiðri eins
fræðimanns eins og með þessum orðum.
Helga Kress hefur sýnt það og sannað að
hún er sennilega einhver óháðasti og
sjálfstæðasti fræðimaður sem starfar við
Háskóla Íslands. Hannes gefur í skyn að
hann hafi undir höndum einhver tölvu-
skeyti sem eiga að sýna að ég hafi fengið
dæmi mín frá Helgu. Hann getur ekki
s[e]nt nein slík skeyti til mín því þau eru
ekki til. Það er hreinn uppspuni Hannesar
að ég hafi fengið dæmi mín frá henni og
jafnvel þótt svo væri er ekkert við það að
athuga. Hafi einhverjir aðrir fundið sömu
dæmi og ég sannar það aðeins eitt; að
menn hafa séð hvers konar aðferðum
Hannes hefur beitt [...].
Gauti Kristmannsson
Kistan
www.visir.is/kistan
Morgunblaðið/Jim Smart
Hið póstmóderníska ástand í hnotskurn!
HANNES OG GAUTI
I Á Íslandi hefur það verið í tísku um nokkurt skeiðað fórna höndum þegar póstmódernisma ber á
góma og segja: Hvað er nú það? Veit það einhver?
Það hefur einnig verið í tísku hér á landi síðustu ár
að setja sig upp á móti þessum isma og þá á þeim
forsendum að hann stæði umfram allt fyrir ein-
hverja voðalega vonda og illkynjaða afstæðishyggju.
Nú síðast var lýst stríði á hendur áhangenda þessa
fyrirbæris vegna þess að þeir væru umfram allt
marxistar eða öllu heldur fólk með eðlisfar vinstri-
manna.
II Til þess að geta tekið þátt í umræðu um póst-módernisma er nauðsynlegt að hafa eftirfarandi
í huga. Það er að minnsta kosti hálf öld síðan það
fór að móta fyrir nýrri hugsun eða aðferðafræði í
hugvísindum sem síðar átti eftir að verða kennd við
póststrúktúralisma og póstmódernisma. Sumir líta
á fyrstu bók franska fræðimannsins Roland Bart-
hes, Skrifað við núllpunkt (1953), sem upphaf póst-
strúktúralisma en hún kom nýlega út í íslenskri
þýðingu (2003). Þar má finna hugmynd um hinn
opna texta, sem Barthes kallaði síðar svo, en í hon-
um mást burt mörk á milli andstæðra afla, sem
strúktúralisminn hafði gert mjög út á, til dæmis
milli höfundar og lesanda en í hinum opna texta
renna þessar tvær meginpersónur í sögu bókmennt-
anna saman í eitt. Og með sífellt aukinni áherslu á
upplausn eða afbyggingu slíkra andstæðutvennda í
ýmsum aðstæðum verður póststrúktúralisminn til á
sjöunda áratugnum, ekki síst í verkum Frakkanna
Michels Foucault, Jacques Derrida og Rolands
Barthes.
IIIPóststrúktúralisminn átti eftir að hafa gríð-arleg áhrif á hugvísindi næstu áratugina, segja
má að enginn fræðimaður hin síðari ár hafi komist
hjá því að annaðhvort nýta sér aðferðafræði hans
eða taka skýra afstöðu til hans í rannsóknum sín-
um. Þegar hinn víðsýni og aldni félagsfræðingur,
Zygmunt Bauman, var spurður í viðtali hér í Les-
bók fyrir rúmu ári hvað honum þætti um þá gagn-
rýni að póstmódernískir fræðimenn væru ekki
ábyrgir í skrifum sínum svaraði hann: „Ég held að
þessi gagnrýni eigi ekki rétt á sér nema að takmörk-
uðu leyti. Framlag póstmódernismans hefur verið
mjög mikilvægt, kannski ekki síst vegna þess að
hann hefur verið ákaflega gagnrýninn. Hann hefur
fært okkur mörg tæki til að rýna í ástand samtím-
ans, fletta ofan af hinum póstmódernu tímum. Ég
sé ekki að við hefðum getað gert það með aðferðum
módernismans.“
IV Þegar talað er um póstmódernisma er þvíiðulega verið að tala um tvennt: Annars vegar
ástand samtímans – við lifum á póstmódernum
tímum – og hins vegar ákveðna hreyfingu í hugvís-
indum sem varð til á sjötta og sjöunda áratug síð-
ustu aldar og hefur verið nefndur póststrúktúral-
ismi. Þessi rannsóknaraðferð hefur fært okkur mörg
tæki til að rýna í ástand samtímans, eins og Bau-
man bendir á, og sennilega hefðum við ekki jafn
víðtækan skilning á gangverki hinna póstmódernu
tíma ef ekki hefði verið fyrir þetta nýja sjónarhorn.
V Þegar fræðimaður segist vera póstmódernisti erhann væntanlega að tala um að hann sé póst-
strúktúralisti, að hann nýti sér aðferðir þeirra
fræða. Þessir sömu fræðimenn og allt annað fólk,
sem lifir þessa óljósu tíma, eru hins vegar póstmód-
ernistar í þeim skilningi að þeir eru hluti af í hinu
póstmóderníska ástandi samtímans.
NEÐANMÁLS