Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.2004, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 2004
U
ndanfarin ár hafa áhuga-
menn um myndlist getað
gengið að stórum sýning-
um í Listasafni Íslands
sem rakið hafa í stórum
dráttum listasögu síðustu
aldar.
Margar þessara sýninga
hafa veitt okkur innsýn í bakgrunn og hug-
myndaheim listamanna sem settu mark sitt á
listasöguna og vonandi eru þeir margir sem
bíða óumflýjanlegs framhalds þeirrar sögu.
Samhengi í listum er hins vegar eitthvað sem
ekki er sjálfsagt þegar horft er yfir söguna og
í raun er það tilbúningur einn þegar nánar er
hugað að einstaka þáttum – í besta falli til-
raun til einföldunar. Sagan er hugarburður
eða tilbúningur samtímans til að átta sig á
eigin stöðu og um leið tilraun til að ráða yfir
framvindu listarinnar. Uppbrot, eða það sem
kalla má viðbrögð eru ekki auðskilin, enda
eiga þau sér yfirleitt rætur í því sem kallað
hefur verið tíðarandi og er hvorki staðreynd
né efni. FLUXUS-hreyfingin er af slíkri rót
runnin.
Síðasta öld var öld hnattvæðingarinnar og
listamenn gerðu margar tilraunir til að hnatt-
væða hugmyndir sínar og vinna saman að
framgangi þeirra austan hafs og vestan. Eina
marktæka sögulega tilraunin í þessa átt var
DADA á árum fyrri heimsstyrjaldarinnar, en
að auki má nefna veikburða tilraunir fut-
urista, súrrealista og smærri hreyfinga.
Styrjaldir, samgönguhindranir og innri upp-
lausn komu í veg fyrir að þetta tækist. Hug-
myndin um alþjóðlega hreyfingu meðal lista-
manna er þannig ævagömul, en hana tókst
ekki að framkvæma fyrr en með stofnun
FLUXUS-hreyfingarinnar í upphafi sjöunda
áratugarins. Þar með var brotið blað í lista-
sögunni og áhrifa hreyfingarinnar gætir enn
þann dag í dag með áberandi hætti og víða
um heim.
Fram eftir síðustu öld var viðtekið viðhorf
að list væri leikni (Kunst komt von können,
segja Þjóðverjar), þó svo vissulega kæmu
fram marktækar efasemdir um slíkt. Marcel
Duchamp sló fram hugmyndinni um að inni-
hald listaverks væri fyrst og fremst það sem
máli skipti, allt að því óháð birtingarmynd
þess eða efnislegri framsetningu. Slík verk
voru ekki unnin af listrænni færni og ekki
endilega af listamanninum sjálfum (tilbúnir
hlutir/ready mades) og því ekki hlaðin tilfinn-
ingalegum þáttum sem einkennt höfðu alla
list til þess tíma. Þetta þýðir þó ekki að birt-
ingarmynd listaverksins sé ekki hlaðin ein-
hverjum gildum í sjálfu sér eða frá listamann-
inum, því það blasir við að aðrir hlutir en
listaverk hafa ákveðna og táknræna auka-
merkingu sem skiptir máli fyrir túlkun lista-
verks. Það er hins vegar nýtt og óvænt sam-
hengi hluta og hugmynda sem flytur
túlkunarmöguleika verksins í meira mæli til
áhorfenda en áður var þekkt, enda ætlunin að
beina athyglinni að hugmyndalegu inntaki
listaverksins fremur en ásýnd þess og bein-
skeyttum skilaboðum. Þessi hugmynd hafði
mikil áhrif þegar fram í sótti og á ákveðnu
hundavaði yfir listasöguna má segja að hún
öðlist ekki fullgilt líf fyrr en með FLUXUS í
upphafi sjöunda áratugar síðustu aldar, en þá
vaknar hugmyndin um að „list [sé] ekki sama
og listgrein. Að búa til list er ekki endilega
háð því að stunda listgrein.“ 1) Listin er sköp-
uð af listamönnum og List sprettur af List.
Undanfarin ár hefur áhugi manna á
FLUXUS-tengdri myndlist aukist og fyrir
því liggja vafalaust margar ástæður. Vel má
hugsa sér að þeir póst-módernísku tímar sem
við nú lifum geti ekki alið af sér hreyfingu í
líkingu við FLUXUS og því sé forvitnilegt
fyrir okkur að skoða hana sem þá alþjóðlegu
hreyfingu sem heimurinn þarfnast (ef hann
þarfnast einhvers yfir höfuð), en FLUXUS er
síðasta stóra hreyfing listamanna og hugs-
anlega sú síðasta sem heimurinn mun nokkru
sinni eignast. Einnig má geta sér þess til að
þörfin fyrir samhengi, sem ég nefndi í upp-
hafi, sé slík að við verðum að ráðast í að skilja
þann tíma sem næst okkur stendur og í þriðja
lagi má geta þess að FLUXUS er forvitnilegt
fyrir þær sakir að það er fyrsta listhreyfingin
sem nær því að kallast „altæk“ í listrænu
samhengi. Með því er ekki aðeins átt við list-
rænt svið sem spannar tónlist, myndlist, leik-
list, kvikmyndir, bókmenntir og rafræna
miðla, heldur einnig aðra félagslega virkni
sem hugsanlega getur rúmast undir þeirri
stóru regnhlíf sem FLUX-arar settu yfir
starfsemi sína. Þarna rætist í fyrsta skiptið
hugmyndin um „totalkunst“ eða „Gesamt-
kunstwerk“ í þeim skilningi að landamæri eru
útmáð, en ekki í þeim upphafna skilningi sem
lagður var í það hugtak í upphafi og birtast
átti í óperum og síðar kvikmyndum (þetta síð-
astnefnda er raunar ágreiningsefni sem ég
verð að sleppa hér, þrátt fyrir áhugavert um-
hugsunarefni um merkilegt listform og hand-
ónýta meðferð á því eins og málum er nú
háttað).
Rætur FLUXUS-hreyfingarinnar, og hug-
myndalegur kjarni hennar, liggja hjá George
Maciunas. Í manifesti sem hann skrifaði árið
1963 setur hann í fyrsta skipti fram hug-
myndina um FLUXUS. Orðið sjálft merkir
stöðuga hreyfingu, óhindrað flæði án sérstaks
upphafs eða endis. Það er hins vegar eins og
saklaus fyrirsögn um hrikalegan atburð, enda
var innihald stefnuyfirlýsingarinnar mergj-
aðra en lengi hafði sést. „Hreinsum heiminn
af sjúklegum smáborgarabrag, „vitsmuna-
legri“, faglegri og markaðsvæddri menningu,
HREINSUM burt dauða list, eftirlíkingar,
gervilist, abstraktlist, blekkingarlist, stærð-
fræðilist, – LOSUM HEIMINN VIÐ „EVR-
ÓPUHYGGJU“!“ Þetta síðasttalda var síðar
leiðrétt í „AMERIKANISMA“. Og síðar:
„Höldum á lofti byltingarkenndum vexti og
flæði listarinnar, höldum fram nýlistum, and-
list, höldum fram LISTLAUSUM VERU-
LEIKA sem almenningur skilur að fullu, en
ekki aðeins gagnrýnendur, fagurkerar og fag-
menn. BRÆÐUM saman leiðandi öfl menn-
ingarlegrar, félagslegrar og pólitískrar bylt-
ingarstarfsemi í sameigninlega hreyfingu og
aðgerðir.“ Árið 1966 er þetta manifest orðið
mótaðra og á margan hátt líkara því sem telja
má einkennandi fyrir næstu 20–30 árin (sjá
manifest 1966).
Þetta eru viðbrögð við einhverju ástandi
sem má með góðu móti segja að hafi verið
mótdrægt nýrri hugsun í myndlist. Og þó
ekki. Þetta var bara tími umbrota og útaf-
skiptinga í samfélagi sem átti nóg með sjálft
sig. Ástandið í myndlist þessa tíma var með
eindæmum gott að mörgu leyti og svipar á
margan hátt til samtímans í fjölbreytileika,
þó krafturinn sé allt annar. Poplistin var
komin til sögunnar með sitt pródúkt sem ná-
tengt var neysluhyggju samtímans, þó með
ólíkum hætti væri austan hafs og vestan. Og
mínimalískar hræringar voru á upphafspunkti
sínum vestanhafs og konseptlist var farin að
láta á sér kræla í Evrópu. Allt voru þetta
listastefnur sem höfnuðu abstraktlistinni og
þá sérstaklega expressjónismanum. Margir
listamenn þessa tíma fundu sér farveg ein-
hvers staðar (mitt) í umrótinu og gátu með
góðu móti skrifað undir allar tilraunir til að
brjóta listinni nýtt land. Fjöldi listamanna
sem nú er þekktur undir öðrum afmörkuðum
kimum listasögunnar tók þátt í þessari hreyf-
ingu og markaði henni þá leið sem hún fór.
Þeir áttuðu sig á því að íhugul gagnrýni
þeirra á þá list sem var orðin viðurkennd og
sjálfsögð leiddi til afhjúpunar á henni sem
leiðinlegri og smáborgaralegri framleiðslu-
vöru. Og með sams konar sjálfskrítík gátu
þeir komið í veg fyrir að FLUXUS yrði sögu-
laust slys sem félli í gleymsku. Það tókst í
raun með því að gera hreyfinguna að lífsstíl
og þar með samfélagslegu afli sem hafði slíkt
umburðarlyndi gagnvart nýjum hugmyndum
að þær gátu rúmast innan þeirra eigin hóps.
FLUX-arar voru þannig móttækilegir fyrir
allt að því hverju sem var og létu gamminn
geisa á öllum sviðum svo eftir var tekið.
Svokölluð FLUXUSLIST á sér nokkur ein-
kenni sem vel má skoða, en í ljósi hugmynd-
arinnar um uppbrot listarinnar (afhelgun)
eins og hún var sett fram í áðurnefndu mani-
festi er hreinlega rangt að tala um hana sem
„stefnu“. Hingað til hef ég eingöngu notað
orðið „hreyfing“ sem safnheiti um FLUXUS
og í því ljósi er nær að tala um einkennin sem
„ástand“ eða „anda“ þess sem gert er, fremur
en stíl. Enda lögðu FLUXarar á það áherslu
að allir gætu tekið þátt í listaveislunni og
framleitt eða lagt sitt af mörkum og ekkert
væri bundið á klafa hefðbundinna efna eða
meðferðar þeirra. Einfaldleiki í framsetningu,
tildursleysi, skemmtun og umfram allt þátt-
taka voru lykilorð og í því ljósi ekki endilega
ástæða til að binda sig við tiltekinn stíl. Og í
raun má segja að hollara hafi talist að líta
ekki á listaverkin sem endanleg, heldur sem
hluta af lífrænu ferli sem allt eins væri
brennimerkt forgengileikanum.
Þetta var andinn og þessar hugmyndir lifa
ennþá góðu lífi og mörg verka þessa tíma eru
aðeins til í heimildarformi sem textar eða
ljósmyndir o.þ.h.
Samruni listgreina eða þversumma þeirra í
margs konar samvinnuverkefnum meðal
FLUX-ara er líka einkennandi og mörg
áhugaverð listaverk komu út úr slíkri vinnu.
En þrátt fyrir alla þessa opnun og leitina að
„andanum í efninu“ má með sanni segja að
mörg verk FLUXUS-listamanna séu með því
allra fágaðasta og besta sem fram hefur kom-
ið í myndlist síðustu áratuga. Það er hins veg-
ar ekki stærsta afrekið, heldur miklu fremur
hitt, að opna listina til þeirra ógreinilegu eða
hverfandi landamæra sem segja má að ein-
kenni hana í dag. Það tel ég fyrst og fremst
FLUXUS að þakka.
Hvernig snertir svo FLUXUS íslenska
myndlist? Voru og eru áhrif frá hreyfingunni
greinanleg á Íslandi? Það er ekki alveg laust
við að svo sé. Í samræmi við áform FLUXUS
í upphafi um að hafa áhrif á gervalla heims-
byggðina og breyta hugmyndum manna um
listina og hlutverk hennar er óhætt að segja
að það hafi tekist hér á landi. Strax í upphafi,
á sjöunda áratugnum, var Dieter Rot, þá bú-
settur á Íslandi, kominn í samband við mik-
ilvæga menn í FLUXUS og miðlaði upplýs-
ingum og áhrifum í frjóan svörð. SÚM var þá
tekið til starfa og saman tókst mönnum að fá
hingað merka listamenn og listalífið blómstr-
aði við hefðbundið íslenskt mótlæti – svo ekki
sé meira sagt. Um 1970 er SÚM orðið virkt
afl í umróti evrópskrar myndlistar og hingað
streymdu listamenn næsta áratuginn eða svo.
Þessar hræringar leiddu síðan til þess að
Myndlista- og handíðaskólanum var hreinlega
umturnað og ekki varð aftur snúið til náðugra
daga módernismans (1975). Innan skólans, og
síðar Nýlistasafnsins, sem hreinlega má segja
að hafi verið stofnað til að safna og vernda
(alþjóðlega) FLUXUS-list, dafnaði hugmynd-
in um frjálsa listsköpun.
Ástandið í íslenskum myndlistarheimi var
þannig ekki ólíkt því alþjóðlega að því leyti að
berjast þurfti við ákveðin íhaldssöm öfl og
færa út kvíarnar í listrænum skilningi.
Landamærin urðu þó með tíð og tíma að
grónum götum sem vart sér móta fyrir í
landslagi listarinnar í dag, enda fáfarnar af
léttstígum sauðum. Landamærin horfin. Það
er arfleifð FLUXUS-hreyfingarinnar.
Spurningunni um líftíma listastefna og
hreyfinga listamanna, upphaf þeirra og endi,
er oftlega slengt fram þegar settar eru upp
sýningar og menn líta í baksýnisspegil lista-
sögunnar. Hvað FLUXUS varðar held ég að
slík spurning sé á margan hátt fráránleg eða í
það minnsta gamansöm. Lifir FLUXUS eða
er það dauð hreyfing? Svörin geta verið
margvísleg. Hugmyndirnar lifa góðu lífi –
þær sjáum við víða á sveimi í samtímanum og
ekki síst meðal ungra listamanna. FLUXUS
sem skipulögð hreyfing var hugsanlega aldrei
til og verður það varla úr þessu! Það var
ástand og líklega mun andi hreyfingarinnar
lifa svo lengi sem nokkur FLUX-ari dregur
lífsandann og jafnvel þrátt fyrir að allir lista-
menn hreyfingarinnar hverfi yfir móðuna
miklu. Hvað sem því líður er ljóst að listin
verður ekki söm og áður. Áhrifa þessarar
hreyfingar gætir enn á listamenn samtímans
og því má allt eins spyrja hvað FLUXUS sé í
dag og hvað verði úr FLUXUS þegar fram
líða tímar? Það flæðir enn – í allar áttir.
Heimildir:
1) Magnús Pálsson. Gunnar Árnason; Á mörkum hins
sýnilega.
Sýningaskrá, Kjarvalsstaðir 1994.
Sjá ennfremur: Kunstforum.
Fluxus-ein nachruf zu Lebzeiten.
Bd. 115, 1991.
ÞAÐ
FLÆÐIR
ENN
Höfundur er myndlistarmaður og sýningarstjóri
sýningarinnar Flúxtengsl – íslensk verk í Listasafni
Íslands.
Filmustafli Josephs Beuys verður á sýningu Listasafns Íslands.
E F T I R K R I S T I N E . H R A F N S S O N
Hugmyndina um alþjóðlega hreyfingu meðal
listamanna tókst ekki að framkvæma fyrr en með
stofnun FLUXUS-hreyfingarinnar í upphafi sjöunda
áratugarins. Þar með var brotið blað í listasögunni
og áhrifa hreyfingarinnar gætir enn þann dag í
dag. Hér er fjallað um tilurð og áhrif þessarar
hreyfingar í tilefni af sýningum um hana sem
opnaðar verða í Listasafni Íslands í dag.