Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.2004, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 2004 13
Í
sland er land bergs og vatns. Á berg-
inu þar vex nokkurs konar grámosi.
Enginn gróður. Engin tré. Enginn
skógur. Klettar. Ískaldir fossar. Heit
vötn. Gufa upp af heitu vatni. Gríð-
arleg víðerni og skjannahvítur him-
inn. Allt er öðruvísi. Í þessu landi er
vatnið allavega á litinn, stundum
hvítt, stundum blátt. Það sprettur upp úr
steinum og klettum, það sprettur fram,
brýst fram af krafti eins og ástríða, losar
sæði sitt áður en það rennur rólegt, yfirveg-
að og kalt í vötn þangað sem goðsagan segir
að menn hafi varpað líkneskjum af guðum í
heiðnum sið en síðan tekið að tilbiðja Krist.
Jörðin er lífleg, lifandi, síkvik, hreyfist og
skorpan hrekkur til vegna þess að undir
henni er of mikið af vatni og eldi, vegna þess
að hún er hlaðin jöklum, öldum, stormum og
ölvun.
Mitt upp úr gríðarmiklu bersvæði, göml-
um árfarvegi, gnæfa tveir ógurlegir kletta-
drangar. Mér er sagt að þetta séu Karl og
Kerling, tvær tröllvaxnar styttur sem tíminn
og vindurinn hafa mótað. Þau eru svo há og
tignarleg og hafa svo djúp áhrif á mig að ég
átta mig á því að vandinn sem ég á við að
etja er örsmár, nauðaómerkilegur. Karl og
Kerling kenndu mér að allt er afstætt. Frið-
rik, þýðandi minn og vinur, tók mynd af mér
hjá þeim. Ég eins og agnarsmá draumsóley
við risavaxna granítstyttu þar sem ég stóð
þarna í rauðu peysunni minni. Þegar ég
horfði á þau var ekki nóg með að ég gleymdi
svikunum, heldur hafði ég engan áhuga á því
lengur að hefna mín, eða hann minnkaði
allavega mjög. Ég hugsaði með mér að þess-
ir drangar væru styttur sem fyrirskipuðu
þögn. Ég smaug inn í þykkt lag af þögn og
mér leið vel, sefaðist, næstum þveginn af
hinum illu tilfinningum mínum. Ísland er
eins og meðferð. Í fjarska sá ég Heklu, eld-
fjallið sem sendir frá sér hraun á tíu ára
fresti og ég hugsaði með mér að það væri
engin tilviljun að náttúran væri að tjá sig
svona reglulega. Á tíu ára fresti flæðir eld-
urinn yfir bergið, skilaboð til mannanna um
að vera undirgefnir og látlausir. Undarlegt
en spennandi land. Endalaus víðerni með
svo fáa íbúa. Þó les ég í bók um Ísland að
þótt íbúarnir séu fáir séu þar meira en fjór-
ar milljónir lunda (Fratericula artica), rauð-
nefjaðir fuglar sem minna á látlausa páfa-
gauka.
Daginn eftir fór Friðrik með mig í Bláa
lónið. Heitt vatnið sprettur úr iðrum jarðar
þar. Það minnti mig á heitavatnsuppsprett-
urnar í Sidi Harazem, nærri Fes, sem ég fór
í þegar ég var barn. Ég fór þangað á vorin
með foreldrum mínum. Ég synti í vatninu og
fannst ég síðan vera léttur og fullur af orku.
Ég gekk um í þessu vatni þar sem hitastigið
breytist á tveggja metra fresti. Þarna voru
heilu fjölskyldurnar að baða sig. Fólkið virt-
ist ánægt. Ég hugsaði með mér: „Það sést á
þeim að þau hafa ekki verið svikin af neinum
nákomnum þeim!“ Ég vissi það ekki, en
þannig gengur þráhyggjan fyrir sig, hún
leggur allt undir sig og sogar allt til sín. Ég
áttaði mig á því að ég gæti losnað við hana
með því að bægja henni harkalega frá mér.
Um leið og myndin af gamla vini mínum
kom upp í hugann bandaði ég henni frá mér
með handarhreyfingu. Það var kannski fá-
ránlegt af mér, en það hjálpaði mér að sjá
hlutina úr fjarlægð.
Það hafði róandi áhrif á mig að ferðast um
þetta land. Ég gleymdi ekki svikunum alveg,
en hugsaði um þau á annan hátt. Ég fann
hvernig þessir jöklar, klettar, fossar, þetta
heita vatn, þessi einkennilega víðátta svæfðu
sársaukann innra með mér. Ég varð ekki
eins taugatrekktur og áður, ekki eins bráður
í skapi.
Íslendingar hafa það orð á sér að lesa
mikið. Þeir eiga nokkur stórskáld. Ég hitti
Sigurð Pálsson. Hann talar reiprennandi
frönsku og við ræddum um mikilvægi ljóð-
listar í leikritum.
Ég las ljóðasafnið hans, Ljóð um menn og
salt. Ég var hrifinn af þessum línum:
Vel er hún fallin til uppgjörs
þessi latínugrá tunglskíma
sem bónar jökulskallann
Teningunum kastað
Þeir berast með straum
jökulsárinnar
Ljóðlistin nærir hugmyndaflug mitt, sefar
tilfinningar mínar, eflir skynjun mína. Ég
veit að ég gæti ekki verið án ljóðlistarinnar.
Ég les ljóð á hverjum degi og yrki stundum.
Í leikritum mínum reyni ég að skapa ljóð-
rænt andrúmsloft án þess að yrkja.
Ég sagði Friðriki frá þessu máli mínu.
Hann langaði að hjálpa mér:
„Á Íslandi er til fáguð og varasöm leið til
að hefna sín á þeim sem hefur gert eitthvað
á hlut manns, sem hefur komið illa fram við
mann, vini sem hefur svikið mann eða ná-
granna sem hefur valdið manni leiðindum.
Það er nóg að yrkja vísu og koma henni á
kreik. Vitaskuld verður vísan að vera pott-
þétt, þrælgóð. Vísan er fyrsta leikfang Ís-
lendinga. Hún verður í höndum skáldsins
jafnhættuleg, beitt og hnífur. Þetta er mjög
gömul hefð. Allir lögðu vísuna á minnið og
fóru með hana. Þannig vissu allir hvað hafði
gerst. Gott skáld gat lagt mannorð andstæð-
ings síns í rúst, nema því aðeins að sá síð-
arnefndi væri betra skáld og gæti svarað
fyrir sig með enn magnaðri vísu. Þessir bar-
dagar sem háðir voru með vísum, þessi
glíma með orðum, gat stundum haft alvar-
legar afleiðingar í för með sér. Ég hugsa að
hann vinur þinn, ef ég hef skilið þetta rétt,
sé lélegur rithöfundur, en þá ferð þú létt
með að knésetja hann með orðum sem verða
eins og eiturörvar. Hann verður fyrir list-
rænni árás og getur ekki látið sjá sig meðal
manna eftir það. Hann hverfur af sjálfu sér
og þar með er vandamálið leyst. Hér er til
dæmis ein þekktasta vísa sem til er á Ís-
landi, sem segir allt um þetta:
Ferskeytlan er Frónbúans
fyrsta barnaglingur.
en verður seinna í höndum hans
hvöss sem byssustingur.
Þvílík og önnur eins menning! Vel ort vísa
er mesta hefndin! Mér varð hugsað til svik-
arans og ímyndaði mér að hann vissi af
þessu. Hann byrjar á því að vöðla saman
blaðinu og fleygir því í ruslafötuna. Hann
gengur fram og aftur um íbúðina sína. En
vísan leitar á huga hans. Hann beygir sig
niður að ruslafötunni og tekur aftur upp
blaðið með vísunni, les hana aftur, reynir að
skilja hana og ákveður síðan að láta sem
ekkert sé.
Svikari, maður sem hefur misnotað sér
traust vinar síns, sá sem hefur hagað sér
eins og þjófur, glæpamaður, getur verið að
hann sé næmur fyrir skáldskap? Verður
maður ekki að fara niður á hans plan og
beita sömu aðferðum og hann sjálfur til að
fá hann til að skilja viðbrögð vinar síns?
Þegar ég er í klemmu sem þessari loka ég
mig af í herbergi og hugsa til föður míns
sem var stórgáfaður maður en gat verið
ákaflega kaldhæðinn og hafði mikið og fal-
legt hugmyndaflug. Hann samdi um það bil
þúsund málshætti og orðtök. Hann lét orðin
oft ríma og svívirti fólk gjarna í bundu máli
ef svo bar undir. Þar sem það kom oft fyrir
að ég þurfti á slíku að halda velti ég fyrir
mér: „Hvað hefði hann gert eða sagt?“ Hann
hefði eflaust samið vísu, kannski ekki fer-
skeytlu, heldur texta þar sem væri blanda af
háði og siðaboðskap, vel valin orð sem
myndu hitta beint í mark. Hann hefði viljað
vita hvað hefði gerst. Ég hefði skammast
mín fyrir að segja honum frá því hvernig ég
lét gabba mig svona heimskulega. Sögu af
falsi og hvernig fals var notað. Rofinn trún-
aður.
Ég fer út á aðalgötuna og geng inn í bóka-
búð. Ég kaupi póstkort með mynd af Karli
og Kerlingu, háu klettadröngunum sem
gnæfa upp úr tómum árfarveginum og ég
skrifa þessi orð til hins gamla vinar míns:
Þau eru nefnd Karl og Kerling
tveir klettar sem hafa staðist ágang verðursins.
Annars staðar hefur hið vonda ryk lífsins
laumast milli barkarins og safans
í holu tré
Vindhviðan hefur tæmt minnið
ákafinn var skyssa
Trúnaðurinn fáránlegur
Tinandlitið
er ekkert annað en morkið andlit lyginnar.
Um kvöldið sýni ég konunni minni ljóðið
og segi henni að ég hafi hug á að vera leng-
ur í þessu landi.
„Mér finnst ég vera óhultur meðan ég er
hérna, það er skrýtið, ég hef á tilfinningunni
að þjóðfélagið sé öðruvísi þegar það stendur
frammi fyrir sterkri og harðneskjulegri
náttúru. Það virðist hógværara, ég myndi
jafnvel segja gott!“
„Óhultur fyrir hverju?“
„Fyrir ömurleikanum, lágkúrunni, svikum
mannanna.“
„Þvílík blekking! Ég bendi þér bara á að
ljóðið þitt er engin ferskeytla, það er of
knappt, ekki nægilega hvasst.“
„Já, ég veit það, þetta er ekki ljóðið „Vit-
arnir“ eftir Baudelaire, en ég geri það sem
ég get, ég er ekki jafnhæfileikaríkur og
skáldið sem orti fyrstu níðvísuna, en ég
reyni að koma skilaboðunum á framfæri.“
„Þú heldur þó ekki að þú getir drepið
hann með ljóðinu þínu?“
„Málið hefur aldrei verið að drepa nokk-
urn mann. Nei, bara fá hann til að hugsa sitt
ráð.“
„Það þjónar engum tilgangi. En sendu
honum það ef þú vilt, við sjáum til hvaða
áhrif það hefur á samviskulausan mann eins
og hann.“
„Engin.“
„Þá er best að hafa þetta svona. Maður á
ekki að ætlast til neins af öðrum. Þó er þetta
ein fyrsta hugmyndin sem þú sagðir mér
þegar við kynntumst.“
„Ég veit það, en maður breytist ekki. Það
er önnur hugmynd sem ég ber með mér eins
og eitthvað augljóst. Þetta er jafnvel það
eina sem ég veit fyrir víst.“
„Jæja, gleymdu þessu máli og hugsaðu
um eitthvað annað.“
„Mig langar að fara að veiða lax í ám í
norrænum löndum.“
Eftir stundarþögn:
„Ef maðurinn er góður, þá þarf ég ekkert
að skrifa meira. Það er sjaldan skrifað um
trúmennskuna, gæskuna, friðinn … Hins
vegar er hið illa einn af helstu bandamönn-
um bókmenntanna; þær hafa þörf fyrir það;
það má segja að það örvi rithöfundinn …“
„Nú, lengi lifi svikin þá!“
„Mér finnst ég vera varnarlaus þangað til
ég hef skrifað leikritið mitt.“
„Förum að eltast við villta laxinn!“
Friðrik Rafnsson þýddi.
NÍÐVÍSAN
Tahar Ben Jelloun er fæddur í Marokkó, en hefur
búið og starfað í Frakklandi frá 1969. Ein bóka
hans, Kynþáttafordómar, hvað er það pabbi? hefur
verið þýdd á íslensku. Smásagan „Níðvísan“ er úr
smásagnasafni sem kom út sl. vor, Göldróttar ástir,
og vermdi bókin efstu sætin á sölulistum í nokkrar
vikur, enda höfundur með vinsælli höfundum hins
frönskumælandi heims.
Morgunblaðið/Þorkell
S M Á S A G A E F T I R
TA H A R B E N J E L L O U N
„Þarna voru heilu fjölskyldurnar að baða sig. Fólkið virtist ánægt. Ég hugsaði með mér: „Það
sést á þeim að þau hafa ekki verið svikin af neinum nákomnum þeim!““
Steingrímur Eyfjörð, What was it called again?; Waste of Money?, 2003
c a r n e g i e
a r t
awa r d
2 0 0 4
málþing 7. febrúar – „waste of money?”
Verið velkomin til málþings um íslenska nútímalist
laugardaginn 7. febrúar, 2004, kl. 11-14.30
í Salnum - Tónlistarhúsi Kópavogs, Hamraborg 6, Kópavogi.
Þátttökugjald: 1000 kr. sem greiðist við skráningu (léttur hádegisverður innifalinn).
Þeir sem ráðgera að taka þátt í málþinginu hafi samband við Ásdísi Arnardóttur,
asdisa@kopavogur.is, síma 570 0440, í síðasta lagi þann 3. febrúar.
Þátttakendur:
Ulrika Levén, sýningarstjóri, Carnegie Art Award
Halldór Björn Runólfsson, lektor við Listaháskóla Íslands og
dómnefndarmaður Carnegie Art Award
Anders Kreuger, sýningarstjóri og kennari við Royal College of Art, Lundúnum.
Lars Grambye, forstöðumaður Malmö Konsthall
Þóroddur Bjarnason, myndlistargagnrýnandi á Morgunblaðinu,
ræðir við Steingrím Eyfjörð, myndlistarmann
Athugið að málþingið fer fram á ensku!