Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.2004, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 2004 9
J
ón Jónsson segir í Sögu íslenska
fánamálsins að engar sögur fari af
því hvort Ísland hafi haft nokkurt
skjaldarmerki eða innsigli á lýð-
veldistímanum.
Í Ágripi af sögu skjaldarmerkis
Íslands vitnar Birgir Thorlacius til
franskrar bókar um skjaldarmerki,
sem talin er skráð á árunum 1265–1285. Þar
birtist merki konungsins yfir Íslandi; merki
Noregskonungs sem konungs Íslands eftir at-
burðina 1262–64. Birgir rekur álit P. Warm-
ing, lögfræðings og skjaldarmerkjaráðunauts
í Kaupmannahöfn, sem leiðir rök að því, að
Ísland hafi átt skjaldarmerki fyrir 1262, sem
tekið hafi verið tillit til við samsetningu
merkis konungsins yfir Íslandi. Það merki
hafi verið skjöldur með tólf þverröndum, hvít-
um (silfruðum) og heiðbláum til skiptis og
hugsanlega það merki, sem Hákon konungur
fékk Gissuri Þorvaldssyni í Björgvin 1258 til
staðfestu jarlstignarinnar.
Það er svo þegar Íslendingar eru komnir
undir Danakóng, að þorskurinn er tekinn upp
í merki Íslands.
Jón Jónsson segir frá íslenzku skinnhand-
riti, sem skrifað var nálægt 1360, og á er
dregin mynd af flöttum þorski úti á spássíu
án nokkurs samhengis við efni bókarinnar.
Sömuleiðis hafi þorskmyndin verið í innsigli
Íslandsfarafjelagsins í Hamborg um 1500, en
skreið var þá áreiðanlega aðalútflutningsvara
Íslendinga.
Kristján III sendi vorið 1550 Lauritz Mule,
fógeta, með bréf til Íslendinga og kemur þar
m.a. fram, að innsigli fylgi, sem kóngur von-
ast til að Íslendingar noti við opinberar
bréfagerðir. Af þessu innsigli er síðan ekkert
að frétta og ekkert má ráða af bréfinu um
gerð þess. Alþingi 1592 var Jóni lögmanni
Jónssyni falið að ganga á konungsfund og
bera undir hann úrskurði um landsins gagn
og nauðsynjar; þar með að fá innsigli handa
landinu.
Bréf kóngs um innsiglið er dagsett 9. maí
1593 og má líklegt vera, að það sé hið sama
og hann sendi Íslendingum fjörutíu og þrem-
ur árum fyrr. Á því er óflattur, afhausaður
þorskur með kórónu konungs á strjúpanum
og veit því sporðurinn niður. Á skildinum sitt
hvorum megin við þorskinn stendur ártalið
1593, en umhverfis er letrað: Sigillv insvlæ
Islandiæ.
Þar með er þorskurinn endanlega orðinn
löggilt merki Íslands. Þorskurinn fer óflattur
inn í ríkismerkið danska á gullpeningum, sem
slegnir voru 1591; tveimur árum áður en
kóngur sendi Íslendingum síðara innsiglis-
bréf sitt, en á peningum frá ofanverðum dög-
um Kristjáns IV er búið að fletja þorskinn.
Og þannig var hann allar götur þangað til
fálkinn leysti hann af hólmi.
Fálkinn vinnur á þorskinum
Þegar kemur fram á 19ndu öld, fóru Ís-
lendingar að amast við krýnda þorskinum í
merki Íslands. „Það er skamt til þess að gera
síðan að alþýða á Íslandi, fór að amast við
þorskinum sem ímynd eða einkenni sjálfra
sín í ríkismerki Dana,“ segir
Pálmi Pálsson 1883 í Andvaragrein; Um
merki Íslands. „Sigurður Guðmundsson, mál-
ari, mun fyrstur manna á Íslandi hafa reynt
til að brjóta stallann undan þessu goði með
því að benda mönnum á, að fálkinn íslenzki
væri sæmilegra merki lands og þjóðar en
þorskurinn, og fá menn til að marka hann á
skrautblæjur sínar. Gerðu menn víðs vegar
um alt land svo góðan róm að þessari hug-
mynd eða tillögu, að á fám árum hafði fálkinn
svo mjög rutt sjer til rúms í huga þjóð-
arinnar, að hann einn var talinn merki henn-
ar fullgilt.
Raunar var mönnum fulljóst, að þorskurinn
sat enn óhaggaður í ríkismerkinu og prýddi
það að maklegheitum, enn ljetu sjer ekki
annt að svipta það þeim skrúða fyr enn færi
gæfist. Enn þess varð kostur vonum bráðar.
Það var þegar alþingishúsið var reist (1880).
Menn vildu nýja merkið en náðist ekki.“
Pálmi segir, að flatti þorskurinn hafi aldrei
verið í lög tekinn á Íslandi og vill skipta hon-
um út fyrir fálkann, enda „þorskurinn í
hverri mynd sem er … óhæfilegt merki lands
og þjóðar.“
Þegar Alþingishúsið reis, vildu flestir setja
fálkann þar við hlið ríkisskjaldarmerkisins,
en það hafðist ekki fram fyrir andstöðu
Nellemanns ráðherra, Finsens landshöfðingja
og Mehldal byggingameistara.
Þessi úrslit fengu fálkanum enn betri byr
undir báða vængi. Auk greinar Pálma, sem
fyrr er nefnd, segir Jón Jónsson frá því, að
„nokkrir tilkvaddir menn í Reykjavík komu
saman á „Hótel Ísland,“ 30. janúar 1883 að
undirlagi kaupmannanna Þorláks Ó. John-
sons og Eggerts Gunnarssonar til þess að af-
henda foringja póstsskipsins „Laura“, Christ-
iansen skipstjóra, hið íslenska fálkamerki,
sem hjeðan í frá skyldi fylgja nefndu skipi.
Hjeldu menn síðan á skipsfjöl undir lúðraþyt
og var fálkamerkið dregið upp á framsiglu
skipsins.“
Alþingismenn fjölluðu áfram um merkin á
Alþingishúsinu, en sneiddu hjá því að minn-
ast á fálkann – vildu lágmyndir af kóngum í
stað þorsksins og danska ljónsins. En á með-
an flaug fálkinn víðar en á Íslandi. Vestur-
Íslendingar tóku hann upp á arma sína og ís-
lenzkir stúdentar í Kaupmannahöfn einnig.
Um árabil sat fálkinn í fána Íslendinga, en
þegar það flagg vék fyrir Hvítbláinn Einars
Benediktssonar, þá flaug fálkinn til skjald-
armerkisins. Þar settist hann svo með kon-
ungsúrskurði 3. október 1903, þegar ákveðið
var, að skjaldarmerki Íslands skyldi vera
„hvítur íslenskur fálki á bláum grunni.“ Fálki
Sigurðar Guðmundssonar var með þanda
vængi, en sá á skjaldarmerkinu ekki.
Hann sat þar þó ekki lengi, því 12. febrúar
1919 var breytt til og skjaldarmerki Íslands
varð „krýndur skjöldur og á hann markaður
fáni Íslands. Skjaldberar eru hinar alkunnu
fjórar landvættir, þannig: dreki, gammur, uxi
og risi.“ Höfundur skjaldarmerkisins var Rík-
harður Jónsson myndhöggvari.
Með endurreisn lýðveldisins 1944 féll kór-
ónan burt úr skjaldarmerkinu og önnur atriði
þess voru teiknuð upp, gerði það Tryggvi
Magnússon listmálari. Agnar Klemens Jóns-
sonsegir svo frá í endurminningum sínum:
„Á útmánuðum 1944 kvaddi forsætisráð-
herra okkur þrjá skrifstofustjóra í stjórn-
arráðinu, Vigfús Einarsson, Birgi Thorlacius
og mig til þess að gera tillögu um gerð
skjaldarmerkis lýðveldisins og sem ráðunaut
fengum við Matthías Þórðarson, þjóðminja-
vörð, en hann var einskonar sérfræðingur í
skjaldarmerkjafræði. Við héldum nokkra
fundi um málið. Fyrst ræddum við um það,
hvort taka ætti upp aftur fálkann í skjald-
armerkið, eins og verið hafði á heimastjórn-
artímabilinu 1904–1918 en niðurstaða okkar
varð þó sú, að við skyldum leggja til að hug-
myndin um landvættina í Ólafs sögu
Tryggvasonar í Heimskringlu Snorra Sturlu-
sonar, sem notuð hafði verið 1918, væri svo
góð, að sjálfsagt væri að halda henni. Þetta
var borið undir forsætisráðherra og féllst
hann á það sjónarmið að láta hugmyndina um
landvættina sem skjaldbera haldast. Við
fengum svo hinn ágæta listamann, Tryggva
Magnússon, til þess að gera uppkast að nýju
skjaldarmerki á þessum grundvelli og þar
sem ekki var hægt að láta sjálfan skjöldinn
og skjaldberana svífa í lausu lofti kom
Tryggvi fram með þá hugmynd að láta „þessa
aðila hvíla á stuðlabergshellu“ og það sam-
þykktum við, enda fannst okkur fara vel á
því. En enn var eftir að athuga eitt þýðing-
armikið atriði og það var kórónan. Matthías
Þórðarson sagði að frá heraldísku sjónarmiði
væri ekkert því til fyrirstöðu að hafa kórónu í
skjaldarmerki lýðveldisins. Vissulega eru kór-
ónur mjög skrautlegar og sóma sér því vel í
skjaldarmerkjum, en ekki gátum við samt
hugsað okkur að nota kórónuna í skjald-
armerki hins nýja lýðveldis, en hvað gat þá
komið í hennar stað? Þá datt mér í hug hvort
ekki mætti sveigja vængina á gamminum og
drekanum upp yfir efri brúnina á skildinum
og fannst meðnefndarmönnum mínum reyn-
andi að athuga hvernig það tæki sig út.
Tryggvi Magnússon teiknaði nú nýtt uppkast
að skjaldarmerkinu og fannst okkur það geta
gengið.
Annars á Tryggvi alveg heiðurinn af útliti
skjaldarmerkisins í þeirri mynd sem það end-
anlega fékk og finnst mér hann hafa leyst sitt
verk mjög vel af hendi. Ríkisstjórnin féllst
einnig á þessa gerð skjaldarmerkisins og á
fyrsta ríkisráðsfundi lýðveldisins á Þingvöll-
um hinn 17. júní var gefinn út forsetaúr-
skurður um þetta nýja skjaldarmerki.“
Samkvæmt forsetaúrskurðinum er
skjaldarmerki Íslands silfurlitur kross í heið-
bláum feldi, með eldrauðum krossi innan í
silfurlita krossinum. Skjaldberar eru land-
vættir og hvílir skjöldurinn á stuðlabergs-
hellu.
Fálkinn var tekinn upp í konungsfána 1921
og blakti á konungsskipinu, en eftir þá Ís-
landsheimsókn hvarf hann og var ekki not-
aður frekar. Fálkinn lifir þó áfram í Fálka-
orðunni, þar sem hann lyftir vængjum til
flugs, og mynd hans býr m.a. í flokksmerki
Sjálfstæðisflokksins, sem Már Jóhannsson,
fyrrverandi skrifstofustjóri, segir að Jóhann
Hafstein hafi haft forgöngu um að gert yrði.
Heimild:
Birgir Thorlacius: Ágrip af sögu skjaldarmerkis Íslands.
Forsætisráðuneytið 1991.
Skýrsla fánanefndar 1913.
Jón Jónsson: Saga íslenska fánamálsins. Fylgirit með
skýrslu fánanefndar 1913.
Pálmi Pálsson: Um merki Íslands. Andvari 1883. Agnar
Klemens Jónsson: Endurminningar. Reykjavík 1994.
Már Jóhannsson: Samtal 19. desember 2003.
ÞAÐ SÆMILEGASTA
MERKI FYRIR ÍSLAND
Myndirnar eru fengnar úr Fáni Íslands, skjaldarmerki, þjóðsöngur, heiðursmerki, sem forsætisráðuneytið gaf út 1991.
Efst til vinstri er skjaldarmerki fyrir 1262, þá innsigli frá 1593, sem líklegast hefur verið svipað eða eins og innsigli frá 1550. Þá kemur þorsk-
merkið, sem vék fyrir fálkamerkinu 1903, og síðast koma landvættamerkin; skjaldarmerkið 1919-1944 og skjaldarmerki íslenzka lýðveldisins.
Skjaldarmerki Íslands á sér miklum mun lengri sögu en þjóðfáninn.
Það hefur líka tekið stórum breytingum – í aldanna rás; allt frá þverröndóttum
skildi Gissurar jarls til landvættanna og lýðveldisfánans. FREYSTEINN
JÓHANNSSON hefur tekið saman grein um skjaldarmerkin.
freysteinn@mbl.is
einstakra verkefna, frekar en til reksturs sam-
felldrar starfsemi á ársgrundvelli, við getum
nýtt okkur það í þessari stöðu sem við erum í
núna, en að sjálfsögðu er möguleiki á því að ég
finni áhugasama samstarfsaðila úr viðskipta-
lífinu, eða þeir mig, einnig gætu framlög til
myndlistarstarfsemi aukist, þá væri ekkert því
til fyrirstöðu að opna Gallerí Hlemm á ný.“
Snýst ekki um að selja myndir á vegg
„Myndlistin í dag snýst ekki um það að
hengja myndir upp á vegg og selja þær, þótt
það sé vissulega einn af möguleikum myndlist-
arinnar, þetta er ekki svo einfalt. Það er mikið
talað um það nú til dags að við Íslendingar
þurfum að vera í takt við það sem best gerist
erlendis, en þá þarf það að vera hluti af „pakk-
anum“ að hlú vel að því sem er gert hér heima
og búa myndlistinni sambærileg skilyrði og í
þeim löndum sem við viljum vera í takt við. Við
Íslendingar eigum óvenju breiðan hóp hæfi-
leikaríkra og vel menntaðra myndlistarmanna
sem þurfa hvatningu í formi möguleika á af-
komu, möguleika á faglegu umhverfi og við-
urkenningu. Mín skoðun er sú að það þurfi að
tryggja að þessir möguleikar séu fyrir hendi
fyrir þá sem virðast skara framúr hverju sinni.
Við verðum að byrja á því að meta sjálf mynd-
listina sem verðmæti, en það hlýtur að vera
undirstaðan ef við viljum að velgengni ís-
lenskrar myndlistar verði að veruleika hér
heima sem úti í heimi. Það er sama lögmál með
toppa í myndlist eins og með toppa á pýra-
mída, það verður að vera undirstaða undir
toppnum.
Verðugt að styðja frjálsa sköpun
Þóra segist verða vör við mikla almenna
vakningu og hugarfarsbreytingu, og telur að á
allra næstu árum eigi aðstæður myndlistar-
innar eftir að batna til muna, og uppskeru-
tímabil fylgja í kjölfarið. Hún segir sýningu
Listasafns Reykjavíkur á verkum Ólafs Elías-
sonar hjálpa mikið til. „Slík sýning styður við
þessa hugarfarsbreytingu. Allt í einu á þjóðin
alþjóðlega myndlistastjörnu, áhugi hennar er
vakinn og hún fyllist stolti og vill meira. Þarna
kemur svo skýrt fram að myndlist kostar pen-
inga og vinnu. Eftir að einstaklingur úr við-
skiptalífinu, Björgólfur Thor Björgólfsson
styrkti sýninguna sérstaklega, held ég að það
verði hvetjandi fyrir aðra í hans geira að horfa
í sömu átt. Það bætir ímynd manna og ímyndin
er mikilvæg. Ég held að einstaklingar og fyr-
irtæki séu í æ ríkari mæli að koma auga á
þetta, að það séu fólgin ákveðin gæði í því að
styrkja myndlist. Auðvitað skiptir máli hver
styrktur er og hvernig. Ég held að það hljóti
að vera glæsilegt fyrir einstakling eða fyrir-
tæki að tengja nafn sitt listum, og verðugt og
viðurkennt að styrkja frjálsa sköpun. Vert er
að minnast á annan einstakling úr viðskiptalíf-
inu Gunnar Dungal í Pennanum sem hefur
undanfarin ár stutt myndarlega við unga
myndlistarmenn með myndlistarverðlaunum í
nafni Pennans og kaupum á verkum. Með því
er hann að leggja vísi að samtímalistasafni í
einkaeigu sem er frábært og til eftirbreytni.
Hvað fyrirtæki varðar minnist ég samstarfs-
samning Íslandsbanka við Nýlistasafnið á
undangengnum árum og nýlegasta dæmið er
samstarf Landsbankans við hið upprennandi
og framsækna gallerí Kling og Bang. Þegar
vel tekst til í slíku samstarfi, þá hagnast allir
aðilar.“
Þóra segir að fyrstu merki þess að Íslend-
ingar hafi selt sjálfum sér þá hugmynd að
verðmæti séu fólgin í samtímalistinni séu að
koma í ljós og eigi eftir að virka sem vítamín-
sprauta inn í greinina.
Fjárfesting í íslenskri samtímamyndlist
Þóra telur að faglegt umhverfi í greininni sé
undirstaða þess að hægt sé að markaðssetja
og verðmeta samtímalist, því augljóslega verði
þeir sem hyggjast fjárfesta á þessu sviði að
hafa aðgang að faglegu mati verka og ráð-
gjöfum innan greinarinnar eins og í öllum öðr-
um viðskiptum.
„Hvað sjálfa mig varðar lít ég ekki á framlag
mitt með starfsemi Gallerí Hlemms sem tap á
tíma og fjármunum, miklu heldur lít ég á að ég
hafi sjálf valið að fjárfesta í reynslu og þekk-
ingu á þessu sviði. Ef ég myndi vinna peninga í
lottói þá hef ég skýrar hugmyndir hvernig ég
myndi ávaxta þá, ég mundi fjárfesta í íslenskri
samtímamyndlist, ekki bara af menningar-
ástæðum, heldur tel ég mig hafa þá þekkingu
núna að geta veðjað á hvaða verk hvaða mynd-
listarmanna séu lykilverk eða komi til með að
hækka í verði. Þá held ég að íslenskur mynd-
listamarkaður eigi eftir að verða áhugaverður
og öruggur fjárfestingarkostur á komandi ár-
um, öruggur vegna þess að þótt listaverk
hækki kannski ekki í verði, þá stendur það
alltaf fyrir sínu, heldur áfram að vera til og er
hluti af menningarsögu en eyðist ekki upp og
verður að núlli. Ég er að átta mig á því núna,
að ef ég get selt sjálfri mér þessa hugmynd þá
geti ég selt hana fleirum.“
begga@mbl.is