Morgunblaðið - 30.01.2005, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 30. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
B
osnía og Hersegóvína er
eitt fátækasta en að
sama skapi eitt falleg-
asta land Evrópu.
Landslagið er stórbrotið
en fegurð landsins er
ekki það eina sem vekur
athygli ferðalanga. Bosnía og Hers-
egóvína er einnig fjölmenningarlegt
land. Þrjú heimsveldi, Ottómanar,
Habsborgarar og kommúnistar, hafa
lagt landið undir sig og er þess vel að
merkja bæði í byggingarlist og
menningu. Einnig búa þrír þjóðern-
ishópar í Bosníu – Serbar, Króatar
og Bosníakar (múslimar) – er stunda
ólík trúarbrögð og nota mismunandi
letur til að skrifa tungumál sitt.
Eins og alkunna er brutust út
hörmuleg stríð á Balkanskaga í kjöl-
far þess að veldi kommúnista leið
undir lok. Stríðið í Bosníu stóð í rúm-
lega þrjú ár og er því lauk í október
árið 1995 voru yfir tvær milljónir
íbúa landsins á flótta og um 400.000
höfðu látið lífið. Átökin í Bosníu voru
vægðarlaus og ber landið þess enn
greinileg merki, en allt frá því að
stríðsaðilar skrifuðu undir formlega
friðarsamninga hinn 15. desember
1995 hefur umfangsmikið uppbygg-
ingarstarf á vegum alþjóðasam-
félagsins átt sér stað í Bosníu.
Í ljósi atburða undanfarinna ára
og með hliðsjón af alþjóðlegri íhlutun
t.d. í Afganistan og Írak er fróðlegt
að líta til þess hvernig alþjóðasam-
félaginu hefur gengið að hjálpa
Bosníumönnum að byggja upp lýð-
ræðislegt ríki sem getur starfað á al-
þjóðavettvangi til jafns við önnur
Evrópulönd. Bæði heimamenn og er-
lendir gagnrýnendur starfsins í
Bosníu kalla alþjóðasamfélagið
stundum „fjórða heimsveldið“ þar
sem umfang og vald alþjóðasam-
félagsins er gríðarlega mikið og við-
vera þess hefur nú varað í rúmlega
níu ár og ekki útlit fyrir að henni
ljúki alveg á næstunni.
Dayton-friðarsáttmálinn
Til þess að hægt sé að dæma starf
alþjóðasamtaka í Bosníu er nauðsyn-
legt að hafa í huga að allt starf þeirra
er fyrirskipað og takmarkað af
Dayton-friðarsáttmálanum frá árinu
1995. Dayton-friðarsamningurinn fól
í sér viðurkenningu ríkisins Bosníu
og Hersegóvínu með afar veika mið-
stjórn og aðalvaldið hjá einingunum
tveimur, Lýðveldi Serba og Sam-
bandslýðveldi Bosníu og Hersegóv-
ínu. Allir þrír þjóðernishóparnir eru
viðurkenndir sem jafnréttháir borg-
arar, landamæri eininganna tveggja
eru nokkurn veginn staðsett þar sem
víglínan var þegar stríðinu lauk og í
samningnum er einnig að finna
stjórnarskrá Bosníu og Hersegóv-
ínu.
En Dayton-samningurinn náði
einnig til alþjóðasamfélagsins og
friðaruppbyggingarstarf var sett í
hendur alþjóða- og svæðisstofnana
Evrópu. Hverri stofnun var fengið
misafmarkað verkefni og lagalegur
grundvöllur var lagður í Dayton-
samningnum fyrir því hvernig að
starfinu skyldi staðið. Þannig er mik-
ilvægt að gera sér grein fyrir því að
öllum alþjóðasamtökunum er skylt
að vinna innan þess lagalega ramma
sem Dayton-sáttmálinn setur upp og
verða því að finna svigrúm til að-
gerða innan þess umboðs sem þau
hafa. Alþjóðasamtökin hafa vítt um-
boð en eins og starfsmenn skrifstofu
aðalfulltrúa bentu á verður einnig að
taka til greina þau skilyrði sem unnið
er við og að kjörnir stjórnmálamenn í
Bosníu bera endanlega mesta ábyrgð
á því hvernig uppbyggingarferlið
gengur. Dayton-sáttmálinn fyrir-
skipar sem svo að þegar allt kemur
til alls beri heimamenn ábyrgð á því
að halda uppi friði og stöðugleika í
landinu. Alþjóðasamfélagið veitir
einungis tímabundna aðstoð.
Þegar í lok ársins 2001 var mikið
um það rætt að uppbygging á vegum
alþjóðasamfélagsins í Bosníu gengi
hægt eða alls ekki. Ýmsar ástæður
voru nefndar en margir töldu að að-
koma alþjóðasamtaka að átökunum
1992–1995 hefði haft sitt að segja og
hægt á því uppbyggingarstarfi sem í
framhaldi kom. Aðrir héldu því fram
að lagalega málamiðlunin í formi
Dayton-samningsins væri stöðugur
steinn í götu þeirra sem vildu ná
framförum. Að lokum voru þeir einn-
ig sem tóku til greina hvernig breytt
heimssýn og umræða innan alþjóða-
stofnana um endurskipulag og end-
urskilgreiningu á hlutverki þeirra í
hinu nýja heimssamfélagi hamlaði
framförum á vettvangi.
Umfangsmesta friðarferli í Evrópu
Þegar við mættum á svæðið sum-
arið 2002 var því töluverð uppgjöf í
loftinu og fulltrúar alþjóðasamtaka
ræddu opinskátt um hversu illa
gengi að ná sáttum milli þjóðernis-
hópa. Boyd McKechnie, yfirmaður
stjórnmáladeildar Öryggis- og sam-
vinnustofnunar Evrópu í Sarajevo
árið 2002, sagði hreint út að „lítil sem
engin samstaða væri milli eining-
anna, ríkið sjálft væri afar valdalítið,
svo til engin blöndun hefði orðið með-
al þjóðernishópa og fáir hefðu flutt
aftur á heimaslóðir þó svo margir
hafi endurheimt eign sína“. Það sem
þetta þýðir er í raun og veru að þrír
aðalhlutar Dayton-samningsins voru
ekki uppfylltir og þrátt fyrir að al-
þjóðasamfélagið hafði náð ýmiss
konar marktækum árangri var enn
langt í frá að helstu markmiðum væri
náð.
Þegar svo rætt var við fulltrúa
sömu alþjóðasamtaka sumarið 2003
var greinilegt að tónn alþjóðasam-
félagsins hafði gjörbreyst. Þeir sem
árið áður höfðu verið svartsýnir á
þróun mála í Bosníu töluðu nú um að
átta ár væru ekki langur tími til að
sinna þessu mikla verkefni og að
nauðsynlegt væri að halda alþjóða-
samfélaginu í Bosníu um ófyrirsjáan-
lega tíð eða þangað til Bosnía yrði
fullgildur meðlimur Evrópusam-
bandsins, sem réttilega er talað um
sem umfangsmesta friðarferli sem
nokkurn tíma hefur átt sér stað í
Evrópu.
En hvað olli þessari kúvendingu á
hugsunarhætti alþjóðasamfélagsins
á milli ára? Ýmislegt hafði breyst í
millitíðinni en í fljótu bragði má
greina þrjár orsakir þessara breyttu
viðhorfa. Í fyrsta lagi var komin
reynsla á starf Paddy Ashdown, sem
í júlí árið 2002 var nýtekinn við starfi
aðalfulltrúa og ólíkt mörgum forver-
um sínum hefur hann bæði náð að
halda vel utan um alþjóðasamfélagið
og höfða til heimamanna. Paddy
Ashdown hefur lagt á það mikla
áherslu að alþjóðasamfélagið þarf að
sýna þolinmæði, verkefnið sé gríðar-
mikið umfangs og ekki sé hægt að
snúa við því baki. Nýlega hefur staða
aðalfulltrúa hlotið heilmikla og oft
réttmæta gagnrýni, en það breytir
því ekki að Ashdown nýtur mikilla
persónuvinsælda í Bosníu – svo mik-
illa að einn viðmælenda okkar vildi
meina að Paddy Ashdown væri fyrsti
erlendi erindrekinn sem heimamenn
bæru virðingu fyrir og tækju mark á.
Íraksstríðið hafði einnig mikil
áhrif á viðhorf starfsmanna alþjóða-
samfélagsins í Bosníu til eigin starfa.
Bæði var augljóst frá upphafi að
ráðamenn í Bandaríkjunum og Bret-
landi voru ekki með neina áætlun
varðandi uppbyggingarstarf að stríði
loknu og alþjóðasamtök voru að
sama skapi líkleg til að færa sjóði frá
Bosníu, sem ekki lengur er á forsíð-
um dagblaðanna, til Íraks og annarra
nýlegra átakasvæða. Svo virtist sem
alþjóðasamtök hefðu ekki lært mikið
af þeim mistökum sem gerð voru í
Bosníu og var greinilegt að starfs-
mönnum alþjóðasamfélagsins var
mikið í mun að hampa afrekum sín-
um til að sýna að ferlið hafði verið
lærdómsríkt og oft árangursríkt.
Þriðja orsökin var sú að í millitíð-
inni hafði viðveru Sameinuðu þjóð-
anna (SÞ), er sáu um uppbyggingu
lögregluliðs, lokið í Bosníu (31. des-
ember 2002) og Flóttamannastofnun
Sameinuðu þjóðanna (UNHCR) var
bæði að draga úr starfsemi sinni og
Bosnía og vegurinn til friðar
Þótt ýmislegt hafi áunnist í
Bosníu og Hersegóvínu frá
því að átökum þar lauk fyr-
ir rúmum níu árum er mik-
ið uppbyggingarstarf eftir.
Rósa Magnúsdóttir kynnti
sér ástandið þar og ræddi
við embættismenn.
AP
Brúin í Mostar tengir austur- og vesturhluta Bosníu og hefur ávallt verið talin tákn hins fj́ölmenningarlega samfélags í landinu. Hún var reist 1566 og stóð af sér
átök aldanna. Hún var sprengd í loft́ upp árið 1993 í stríðinu í Bosníu, en reist að nýju í fyrra — tákn um nýja tíma.