Tíminn - 23.01.1983, Blaðsíða 14

14
SUNNUDAGUR 23. JANÚAR 1983
SUN'NUDAGUR 23. JANÚAR 1983
Wívrnm
10 ár liðin frá gosinu í Heimaey
■ Maftur og eldur.
■ í byrjun goss. Austurbserinn er að sökkva í ösku og vikur.
■ Hópur björgunarmanna stendur álengdar og horiir á byggingar verfta eldi aft bráft. - Myndir: Tíminn-Gunnar.
Fólk horfði á eldinn koma upp úr jörðinni
■ Á morgun verða liðin 10 ár frá því að gosið í
Heimaey hófst. Það var um kl. hálf tvö eftir miðnætti,
aðfaranótt þriðjudagsins 23. janúar, sem Vestmannaey-
ingum varð ljóst hver ósköp voru að gerast, jarðskjálftar
höfðu fundist skömmu áður og kl. hálf tvö byrjaði sjálft
gosið. Það er raunar eitt af fáum eldgosum, ef ekki hið
eina, sem vitað er um.sem fólk hefur hreinlega horft á
koma upp úr jörðinni. Fyrst var eins og eldur logaði í
sinu augnablik og síðan tók jörðin að rifna og
eldstólpamir að stíga upp mót himninum.
Á hádegi daginn fyrir gosið hafði gert
afspyrnurok úr austri og suð-austri og
stóð fram yfir kvöldmat, en þá lægði.
Floti Eyjamanna lá mest allur bundinn
í höfn.
Sprungan sem opnaðist á örfáum
mínútum varð um einn og hálfur
kílómetri að lengd og í henni voru tugir
gígaugna, svo að við gosiö myndaðist
eins og eldveggur austan við byggðina.
Austustu húsin, hin svokölluðu Kirkju-
bæjarhús stóðu mjög nálægt eldinum og
lýstust þau og túnin í kring upp af
eldinum. Öll þau hús urðu fljótt eldi að
bráð og hurfu síðan undir ösku og hraun.
Allmargir höfðu vaknað við jarðhrær-
ingar rétt áður en gosið hófst en eftir að
það var hafið tóku mcnn að hringja til
vina og skyldmenna á eyjunni og eftir
skamma stund var brunalúður settur í
gang og lögreglubílar og slökkvibílar
óku um bæinn með vælandi sírenur til
að vekja þa sem enn kynnu að vera
sofandi. Öllum sem um þessa atburði
hafa skrifað ber saman um að fólk hafi
sýnt ótrúlega rósemi við þær hræðilegu
aðstæður sem skapast höfðu. Fólk
klæddi sig upp í skyndingu og tók það
smálegt með sér sem það máíti síst án
vera, bjó börn sín svo vel sem verða
mátti og hélt niður til hafnarinnar. Þar
stóð fólk æðrulaust og beið þess að
röðin kæmi að því að komast um borð
í bát og til lands. Ótrúlega skammur tími
leið frá því að vart varð við gosið þar til
fyrstu bátarnir lögðu úr höfn með fólk
áleiðis til Þorlákshafnar. „Enginn heyrð-
ist heimta að fá að fara með fyrsta
bátnum, allir hjálpuðust að og smátt og
smátt fækkaði þeim sem við höfnina
stóðu,“ segir Árni Gunnarsson f bók
sinni um gosið.
Bæjarstjórn Vestmannaeyja kom
saman um nóttina svo fljótt sem unnt
var eftir að ljóst var hverjir atburðir voru
að gerast. Hún tók þá ákvörðun að flytja
skyldi alla burt ur eyjunum, nema þá
sem þar hefðu nauðsynlegum störfum að
gegna við björgunar og hjálparstörf, eða
stjórnunarstörf. Var þegar hafist handa
um að búa til ferðar sjúklinga og
aldraða, og aðra sem ekki gátu búist til
ferðar hjálparlaust. Gott flugveður var til
Eyja þessa nótt og ekki leið á löngu þar
til komin var á loftbrú milli lands og
Eyja. Ræstar voru út flestar þær vélar
sem gátu losað sig frá jörðu og lögðu þar
sitt af mörkum bæði innlendu flugfélögin
og varnarliðið á Keflavíkurflugvelli.
Talsvert á fimmta þúsund manns voru
fluttir frá Eyjunum fyrstu gosnóttina,
eftir voru 3-4(H) manns. Tíminn segir frá
því miðvikudaginn 24. janúar að allt
þetta fólk hafi fengið gistingu á heimilum
Reykvíkinga.
Þegar flutningarnir voru yfirstaðnir og
menn fóru að fá yfirsýn yfir það sem
gerst hafði var mörgum ofarlega í huga
að röð tilviljana hefði komið til leiðar
miklu láni í öllu óláninu. Undirbúningur
undir vetrarvertíð stóð sem hæst þegar
gosið braust út og í rauninni má telja
það með ólíkindum að þegar ósköpin
dundu yfir skyldi það tvennt haldast í
hendur að floti Eyjamanna lá nær allur
í höfn auk margra aðkomubáta og
jafnframt að veður skyldi vera svo
skaplegt sem raun bar vitni. Eins og áður
greindi hafði verið aftakarok daginn
fyrir gosið, en lægt með kvöldinu svo að
þolanlegt var í sjó milli Eyja og lands
og þótt mikill fjöldi fólks, einkum
kvenna og barna hafði orðið sjóveikt,
skapaði það ekki það vandamál sem
búast hefði mátt við ef óveðrið hefði
haldið áfram. Um daginn var innsigling-
in til Þorlákshafnar lokuð vegna veðurs,
en var greið þegar Vestmannaeyingar
komu um ncttina. Enn má bæta því við
að flugveður, sem oft er svikult þegar
Vestmannaeyjar eru annars vegar var
all gott gosnóttina og því ekki miklum
vandkvæðum bundið að mynda loftbrú
milli Eyja og lands. Hélst það að mestu
fyrstu daga gossins.
Eins og áður sagði fór fólkið í land
með aðeins það allra nauðsynlegasta af
farangri. Heimilistæki og bílar urðu eftir
í Eyjum. Fyrstu dagana eftir gos var
gerð gangskör að því að bjarga þessum
hlutum í land. En hvort allt komst til
réttra eigenda er annað mál. Margt
heimilistækja fór í skip ómerkt; ísskáp-
ar, frystikistur, þvottavélar og upp-
þvottavélar.
Þegar haft er í huga að gos í Heimaey
var ekki meðal þess sem talið var að
þyrfti að hafa í huga við skipulag
almannavarna, verður að teljast undra-
vert hversu hjálparstarfiðgekkgreiðlega
fyrir sig þegar til lands var komið.
Strætisvagnar Reykjavíkur voru sendir
til Þorlákshafnar til að sækja fólk
jafnóðum og það kom í land og síðan
var fólkinu til bráðabirgða dreift niður
á allmarga skóla í borginni, Austurbæj-
arskólann, Árbæjarskólann, Sjó-
mannaskólann, Hamrahlíðarskólann,
Melaskólann og Vogaskólann. Slökkvi-
liðið sá um að dreifa dýnum og teppum
í þessa skóla og sömuleiðis var þar
skipulögð matseld, en hitann og þung-
ann af fyrstu móttöku fólksins báru
Rauðakross konur í Reykjavík. Fjöl-
margir Vestmannaeyingar hurfu heim til
ættingja sinna búsettra í Reykjavík og
jafnframt streymdi að fólk sem bauð
fram húsnæði til handa heimilislausu
fólki. Brátt komu boð frá öðrum
kaupstöðum Iandsins, Akranesi, Akur-
eyri, Keflavík, Grindavík, Þorlákshöfn
og fleiri stöðum. Alþýðusamband ís-
lands bauð fram Ölfusborgir. Það má
hafa til dæmis um hve samhent einstak-
lingar og fyrirtæki voru um að leysa sem
fljótast og best vanda Vestmannaeyinga
að IBM fyrirtækið bauðst til að tölvu-
vinna allar ppplýsingar sem vélritunar-
stúlkur frá borginni og Seðlabankanum
höfðu vélritað upp um nöfn og dvalar-
staði hinna nýju íbúa Reykjavíkur. Nær
öll fyrirtæki sem aðstöðu höfðu til að
gata tölvuspjöld komu til aðstoðar. Á
fimmtudagsmorgun, rúmum tveimsólar-
hringum eftir að gosið hófst voru
tilbúnar tölvuskrár í þrem útgáfum yfir
alla íbúa Vestmannaeyja, ein útgáfan
sagði til um fyrrverandi dvalarstað í
Vestmannaeyjum, önnur um dvalarstað
á meginlandinu, þriðja var listi yfir alla
íbúa eyjanna í stafrófsröð. Þeir sem
skipulögðu hjálparstarfið í landi voru
sammála um að þetta hefði mjög létt
undir, fólk sem leitaði ættingja sinna og
vina fundu dvalarstaði þeirra greiðlega
og þegar kom að lánafyrirgreiðslu og
bótagreiðslum vegna tjóna reyndist þessi
skrá ómetanleg aðstoð.
Fyrstu dagana eftir gos var reynt að
reisa varnargarð til að hindra að hraunið
rynni yfir byggðina. Sú viðleitni kom
fyrir lítið. Þegar gosið hafði staðið í viku
voru yfir 80 hús komin í kaf í gjall, vikur
og ösku. Flokkar manna fóru til hjálpar
björgunarmönnum út í Eyjar úr landi og
reyndu að hreinsa öskuna af þökum
húsa og stórvirkar vinnuvélar voru settar
upp á þak sjúkrahússins til hreinsunar.
Þegar leið að miðjum febrúar tóku
menn að óttast fyrir alvöru um höfnina,
ef hraunstraumurinn fyllti hana þá var
úti um það að Vestmannaeyjar myndu
nokkru sinni byggjast á ný. Þann 11.
febrúar samþykkti bæjarráð Vestmann-
aeyja að hefja skipulegan brottflutning
véla og tækja frá fiskvinnslufyrirtækjum
bæjarins, öðrum en loðnubræðslunni.
Þar með voru orðnar að engu vonir, sem
ýmsir höfðu alið í brjósti þrátt fyrir
dökkt útlit að fiskvinnsla gæti farið fram
um veturinn í Eyjum. í fyrsta sinn síðan
á landnámstíð barst enginn bolfiskur á
land yfir vetrarvertíð í Eyjum. Flugvélar
frá varnarliðinu og Fraktflugi h.f. sáu
um þessa flutninga. Flugvél fraktflugs
fór 30 ferðir til Eyja á tímabilinu 27.
janúar til 22. febrúar þrátt fyrir afar erfið
skilyrði og flutti yfir 300 tonn af tækjum
til lands.
Þegar hér var komið sögu hafði hlaðist
upp mikið fell í kringum eldstöðvarnar.
Margir óttuðust að þetta fell kynni að
skríða fram yfir bæinn og valda gífurlegri
eyðileggingu. Þetta kom á daginn. Þann
19. febrúar stuttu fyrir miðnætti. Skreið
vesturbarmur gígsins af stað í átt til
bæjarins. Þegar birti af degi blasti við
viðurstyggð eyðileggingarinnar. Fjallið
í kringum gosstövðarnar sem hafði verið
keilulaga hafði lækkað um á að giska 70
metra, flast út og grafið undir sér
fjöldann allan af húsum. Þótt vonleysi
kunni að hafa gripið um sig hjá ýmsum
við að sjá stóran hluta bæjarins hverfa í
einu vetfangi þá var ekki látið á neinu
bera. „Þetta venst,“ sögðu menn hver
við annan og áfram var björgunarstarf-
inu haldið.
Það var rétt um þetta leyti sem
loðnuiöndun hófst í Vestmannaeyjum.
24. febrúar lönduðu 6 Vestmannaeyja-
bátar loðnu. Og hjól fiskimjölsverk-
smiðjunnar tóku að snúast. Reykurinn
úr bræðslunni varð eins og tákn fyrir
baráttuna fyrir að halda velli, mitt í allri
eyðingunni. Loðnubræðslan hafði mikla
■ Hlerar negldir fyrir glugga.
þýðingu fyrir sjómenn úr Eyjum því að
nú þurftu þeirekki að treysta einvörðugu
á löndunaraðstöðu á Suðurnesjaver-
stöðvunum, fjarri miðunum við Eyjar.
Loðnubræðslan hélt áfram í Eyjum allt
til 11. apríl og höfðu verið framleidd
þama í skugga náttúruhamfaranna 3.500
tonn af mjöli og 750 tonn af lýsi.
Sú hugmynd að stöðva eða breyta
rennsli hrauns með snöggri vatnskælingu
— ótrúleg
samstaða
Islendinga
+
a
úrslitastundu
var ekki ný þegar Vestmannaeyjagosið
hófst, en hafði aldrei verið reynd í
framkvæmd. í fljótu bragði virðist hún
ltka út í hött, hvemig ætti að vera hægt
að stöðva margra milljón tonna hraun-
massa með vatnsdælum einum saman?
Eftir á að hyggja munu flestir sem tii
þekkja reiðubúnir til að fullyrða að
vatnskælingin hafi bjargað höfninni,
lífæð Vestmannaeyja frá eyðileggingu,
og þar með að líkindum byggð í eyjunum.
Úndirbúningsrannsóknit voru frani-
kvæmdar af þeim Þorbirni Sigurgeirssy.ni
prófessor í eðlisfræði og Þorleifi Einars-
syni prófessor í jarðfræði. Og að kvöldi
hins fyrsta mars var dæluskipið Sandey
komið til Vestmannaeyja og hóf að dæla
sjó upp á hraunjaðarinn austur af
hafnargarðinum. Sama gerðu hafnsögu-
báturinn Lóðsinn frá Vestmannaeyjum
og sanddæluskipið Vestmannaey. Síðar
komu til skjalanna afar kraftmiklar
dælur frá Bandaríkjunum. Þeim var
komið fyrir á svonefndri Básaskers-
bryggju og dælt þaðan sjó upp á
hraunjaðarinn. Þannig var unnt að dæla
1200 lítrum á sekúndu, sem er þrefalt
rennsli Elliðaánna. Það kom í Ijós að
skrið hraunmassans stöðvaðist, ef hraði
hans var ekki því meiri fyrir. Þannig var
unnt að bjarga höfninni, en kælingin
ko.n ekki í \eg fyrir gífurlegt tjón af
völdum hraunsins uppi í kaupstaðnum.
Gosið færðist mjög í aukana upp úr
miðjum mánuðinum og það sem eftir
lifði af marsmánuði varð gífurlegt tjón
á byggðinni í Eyjum. Hraunið streymdi
áfram á stundum með hraða gangandi
manns og hús sem fyrir urðu molnuðu
niður eins og spilaborgir og gilti einu úr
hverju þau voru byggð . Gegn þessum
ofurmætti dugði hvorki mannlegurkraft-
ur né hugvit. 10 götur hurfu með öllu
undir hraun. Meðal þess sem hvarf undir
hraunið var rafstöðin, hús Útvegsbank-
ans. Hraðfrystistöð Vestmannaeyja,
Godtháb, gamalt hús reist um 1830,
Kornloftið elsta hús eyjanna og Austur-
búðin, sérkennilegt hús byggt úr til-
höggnu grjóti úr Heimakletti árið 1880.
Hraunstraumurinn stöðvaðist loks 31.
mars og lá þá fast upp við mjölskemmu
í eigu Fiskimjölsverksmiðju Einars Sig-
urðssonar.
Þessi hrina var sú síðasta og mesta í
Eyjagosinu. í aprílmánuði komu nokkr-
ar hrinur og hraunjaðarinn stóð rauð-
glóandi fyrir ofan bæinn og menn biðu
þess með skelfingu að hann skriði fram
og eyðilegði það sem eftir var. En það
gerðist ekki. í máímánuði dró jafnt og
þétt úr gosinu og í júnímánuði mældist
ekkert hraunstreymi frá gígnum.
Þess er áður getið að Þorbjörn
Sigurgeirsson eðlisfræðiprófessor var
einn af heilunum á bak við vatnskæl-
inguna á hrauninu, sem talið er að hafi
bjargað höfninni. Hann var vitaskuld
ekki einn um það, honum til fulltingis
voru m.a. Þorleifur Einarsson. Valdimar
Kr. Jónsson prófessor og Sveinn Eiríks-
son slökkviliðsstjóri á Keflavíkurflug-
velli.
Það var hins vegar Þorbjörn Sigur-
geirsson, sem hafði þá ánægju 2. júlí
1973 að síga niður í eldgíginn ásamt
nokkrum Vestmannaeyingum sem við
kunnum ekki að nafngreina. Þeir höll-
uðu sér makindalega út af í skálinni
þarsem áður höfðu staðið eldur og
eimyrja upp úr.
Daginn eftir var því opinberlega lýst
yfir að gosinu í Heimaey, afdrifaríkustu
náttúruhamförum seinni tíma á landinu
væri lokið.
Fáum getum skal að því leitt hér
I hvaða tilfinningar kviknuðu í brjóstum
| þeirra sem málið varðaði mest við þessi
tíðindi. Einn niaður hafði farist í
Heimaey af völdum gaseitrunar. íjöi-
margii iiöfðu misst hús sín ogeigui allar,
sumir séð allt ævistarf sitt hverfa undir
hraun og ösku í einu vetfangi. Fólk sem
vant var allsnægtum varð að ganga í
gegnum þá raun að lifa á bónbjörgum.
En líklega hefur sú tilfinning sem efst
var í huga Vestmannaeyinga að ham-
förunum loknum verið þakklæti fyrir að
ekki fór verr.
Allt sumarið 1973 var starfað að
hreinsun og uppbyggingu Vestmanna-
eyjakaupstaðar. Sjó var dælt á nýja
hraunið til frekari kælingar og lauk
dælingunni 10. júlí. 200 menn unnu við
hreinsun og var unnið á þrískiptum
vöktum. I lok ágúst hafði mikill hluti
bæjarins verið hreinsaður að fullu og um
miðjan spetember var áætlað að 800
þúsund smálestum hefði verið ekið af
götum bæjarins. Samhliða þessu unnu
flokkar iðnaðarmanna að viðgerðum á
þeim mannvirkjum sem ennþá voru
uppistandandi.
I ágústmánuði tóku fjölskyldur Eyja -
skeggja að flytja heim á ný. Þessar
fjölskyldur höfðu verið dreifðar um
landið, sumar tvístraðar og náðu nú að
sameinast á ný. Um haustið voru skólar
settir í Eyjum eins og endranær. Á
þriðja hundrað nemendur voru innritað-
ir í Barnaskóla Vestmannaeyja og 80-90
nemendur í Gagnfræðaskólann.
Lífið í Eyjum var að byrja að taka á
sig eðlilega mynd, en ekkert var þó eins
og áður. Gömul hús og götur oft tengd
nöfnum kunnra Vestmannaeyinga voru
horfin og voru aðeins til í minningunni.
Eyjarnar höfðu fengið nýtt yfirbragð.
Hlutskipti Vestmannaeyinganna sem
fluttu til eyjanna á ný var að nokkru leyti
hlutskipti landnemans, svo framandi var
margt í hinu nýja umhverfi.
Allmargir rótgrónir Vestmannaeying-
ar munu hafa ílenst uppi á landi af þeim
sökum að þeir gátu ekki sætt sig við
hinar nýju Vestmannaeyjar.
Gosið í Heimaey varð fréttaefni í
öllum nálægum löndum og vakti mikla
athygli. Einkum brugðust Norðurlanda-
þjóðirnar þannig við að það verður lengi
í minnum haft. Frá Færeyingum, lög-
þingi og einstaklingum bárust hvorki
meira né minna en 30 milljónir króna,
en þá voru Færeyingar um 40 þúsund.
Rausn og samhugur Færeyinga var með
ölíkindum.
Þingfulltrúará þingi Norðurlandaráðs
samþykktu 20. fcbrúar 1973 að Norður-
landaþjóðirnar skyldu í sameiningu
leggja fram I(K) milljónir króna danskar í
Viðlagasjóð. Þegar tillagan var borin
upp risu þingfulltrúar úr sætum sínum
til samþykkis og í samúðarskyni.
Fyrir utan þetta fóru fram almennar
safnanir á Norðurlöndunum og þannig
safnaðist stórfé. Bæjarstjórnir ýmissa
bæja á Norðurlöndunum sendu umtals-
vert fé.
Frá löndum utan Norðurlandanna
barst einnig giafafé, það voru þá yíirleitt
einstaklingar sem gáfu fé beint og
milliliðalaust án þess að söfnun hefði áft
sér stað. Þó fóru víða fram safnanir svo
sem í Sviss og Þýskalandi.
Innanlands brást fólk einnig rausnar-
legavið. Fyrirutanþæraukaálögur sem
á fólk voru lagðar safnaðist mikið fé.
Allir vildu lcggja sitt af mörkum.
Vestmannaeyjagosið var án efa mikil
raun fyrir Vestmannaeyinga. Allmikið
mun hafa verið um það að fjölskyldur
tvístruðust og náðu ckki að sameinast
aftur. Sumir gátu ekki hugsað sér að
ílendast uppi á landi, öðrurn hraus
hugur við því að flytja aftur í Eyjarnar,
svo að segja um lcið og síðasti eldurinn
var kulnaður, minnugir þess að eldar
lágu niðri svo mánuðum skipti en komu
upp aftur í Surtseyjareldum. Mörgum
þótti því ganga vitfirringu næst að flytja
svo snemma í eyjarnar á ný, í stað þess
að bíða a.m.k. næsta vetur til að sjá
hvetju fram yndi. En meirihluti Eyja-
manna vildi heim, - og það strax.
En hvað sem öllum áföllum líður þá
urðu lyktirnar betri en jafnvel bjartsýn-
ustu menn hefðu þorað að láta í Ijós
vonir um, þegar útlitið var sem dekkst.
Tekift saman með hliðsjón af
bókunum „Byggft og eldgos",
eftir Guðjón Armann Eyjólfs-
son og „Eldgos í Eyjum“, eftir
Árna Gunnarsson.
— JGK.