Tíminn - 26.10.1989, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Fimmtudagur 26. október 1989
BÓKMENNTIR
SLEGGJA OG KYR
Þorláks saga helga,
Ásdls Egllsdóttlr sá um útgáfuna,
Þorlákssjóður, Rv. 1989.
Það er eiginlega heldur nýstárleg
lífsreynsla fyrir lúterskan íslensku-
fræðing á borð við undirritaðan að
reka sig allt í einu á það að hér í
landinu er enn til fólk sem lítur á
sögur Þorláks biskups helga sem
trúarlegar bókmenntir. Ég hef nefni-
lega vanist því um langa hríð að líta
á þessar sögur - og aðrar álíka - fyrst
og fremst sem heimildir um hugsun-
arhátt fólks hér á landi á tólftu og
þrettándu öld. Þar á meðal um
trúarlíf þess. En alls ekki að skoða
þær sem trúarrit sem höfðað geti til
fólks nú á tímum tölva og farþega-
þotna, hvað þá að þær geti haft
þýðingu fyrir trúariðkanir þessa
sama nútímafólks.
Heilagur Þorlákur var uppi 1133-
1193, og hann var biskup í Skálholti
frá 1178. Hann þótti einstaklega
grandvar í öllu lífemi, og skömmu
eftir andlát hans fór að bera á
kraftaverkum, sem urðu í kjölfar
þess að fólk hafði heitið á hann sér
til hjálpar. Þar með var komin upp
trú á hann sem sannheilagan mann
og kaþólskan dýrling, og voru bein
hans tekin upp og skrínlögð tiltölu-
lega skömmu eftir að hann dó. í
framhaldi af því var svo skrifuð
ævisaga hans, ásamt yfirliti um jar-
teinir hans eða kraftaverk, og er það
þetta efni sem er prentað í þessari
bók.
Veraldlega sinnaðir sagnfræðing-
ar hafa vissulega bent á að það var
fjárhagslegt hagsmunamál fyrir ís-
lensku kirkjuna að eignast eigin
innlenda dýrlinga, því að með því
móti náði hún að stöðva nokkuð af
því mikla fjárstreymi sem í pápisku
var óhjákvæmilega alltaf út úr land-
inu vegna áheita á helga menn
erlenda. Má vissulega vera nokkuð
til í þessu.
En það breytir ekki hinu að í
sögunum um Þorlák helga lesum við
um það hvernig hann hefur ávallt
verið viðbúinn að koma löndum
sínum til hjálpar, einmitt í þeim
daglegum vandamálum sem hvað
harðast brunnu á þeim. f sögum af
jarteinum hans hér lesum við þannig
um það hvemig hann hefur hvað
eftir annað bmgðið skjótt við og
komið fólki til hjálpar til dæmis í
veikindum þess, þegar kýr þess eða
hestar sýktust, nú eða þá nánast í
hverju einu sem fólk þurfti á aðstoð
að halda við. Meðal annars varð mér
staldrað þarna við sögu af því er
maður nokkur týndi sleggju er hann
hafði að láni, og þótti honum tapið
illt. Hét hann þá á heilagan Þorlák,
og var ekki að sökum að spyrja að
áður en varði hafði sleggjan skilað
sér. Því fór sem sagt fjarri að hinn
sæli Þorlákur biskup teldi það fyrir
neðan virðingu sína að lúta að slíku
og þvílíku. Hann sinnti hvort heldur
var týndum sleggjum eða sjúkum
kúm.
Menn geta svo sem hlegið að slíku
og þvílíku ef þeim sýnist. En hitt er
annað mál að út úr sögu Þorláks og
jarteinum hans má fræðast mikið um
lífshætti og hugsunarhátt forfeðra
okkar f kaþólsku. Þessar sögur em
hvað sem öðm líður hinar ágætustu
heimildir um líferni og kannski fyrst
og fremst dagleg áhyggjuefni þessa
fólks. Og þar er margt breytt núna
frá því sem þá var. Að því leyti opna
þessar sögur okkur innsýn í heim,
býsna ólíkan því sem við þekkjum í
dag, en er þó töluvert nálægari
okkur í rúmi heldur en í tíma.
Svo mun hafa æxlast til að enginn
íslensku dýrlinganna þriggja, hvorki
hl. Þorlákur, hl. Jón Hólabiskup né
hl. Guðmundur góði, mun hafa náð
því fyrir siðaskipti að fá viðurkenn-
ingu páfa í Róm sem fullgildur
dýrlingur í hópi þeirra sem kaþólska
kirkjan viðurkennir. Hafa því hinir
þrír íslensku dýrlingar öllu fremur
mátt heita til þessa áhugaverðar
sögupersónur fyrir sagnfræðinga
heldur en sannheilagir menn kaþ-
ólskra söfnuða.
Á þessu mun hins vegar vera að
verða breyting að því er hl. Þorlák
varðar. Samkvæmt því er segir hér í
bókinni gerðist það hinn 14. janúar
1985 að Jóhannes Páll páfi II. gaf út
tilskipun þess efnis að hann hefði
útvalið Þorlák helga sem vemdar-
dýrling íslands. Þar með er ekki
annað að sjá en að hl. Þorlákur sé á
nýjan leik orðinn viðurkenndur sá
dýrlingur sem hann varð hér á landi
fyrir um það bil átta öldum. Og skal
síst úr því dregið að tími sé til
kominn eða að þetta sé að verðugu.
Af þessu tilefni er hin nýja útgáfa
Þorláks sögu sprottin, og er það svo
nefndur Þorlákssjóður á vegum kaþ-
ólsku kirkjunnar á íslandi sem kost-
aði hana. Útgáfan er svo tileinkuð
heimsókn páfa hingað til lands í
sumar leið sem öllum er í fersku
minni.
Einlæg kristin trú er síður en svo
nokkuð til að hafa í flimtingum,
heldur þvert á móti. Þótt okkur
lúterstrúarfólki sé dýrlingadýrkun
að vísu nokkuð fjarlæg ber síst að
gera lítið úr því ef fólk úr öðrum
söfnuðum vill viðhalda slíkri trúar-
iðkun. Og er reyndar að því að gæta
að við hl. Þorlák er kennd Þorláks-
messa fyrir jól, sem því fer víst fjarri
að við hinir höfum gleymt eða lagt
af þrátt fyrir siðaskiptin. Er sú
Þorláksmessa nánar til tekið dánar-
dagur hins sæla biskups.
Svo sem við er að búast ber þessi
nýja útgáfa Þorláks sögu nokkur
merki þess að vera gefin út sem
trúarrit. Eftir rækilegan inngang út-
gefanda, Ásdísar Egilsdóttur, er jar-
teinabók hans þannig skipað fyrst,
en síðan kemur sjálf saga hans í elstu
gerð. Óvanalegt, en þó trúlega gagn-
legt mörgum lesendum, er að þar
eru á spássíum tilvitnanir í ritning-
arstaði sem höfundur sögunnar hef-
ur stuðst við. í lokin eru svo prentað-
ir nokkrir viðaukar úr yngri gerðum
sögunnar, þar á meðal frásögn af
skiptum Þorláks og Jóns Loftssonar
um staðamál, sem fræg eru úr lands-
söeunni.
I heild get ég ekki annað séð en
að þessi útgáfa Þorláks sögu sé
öllum, sem að hafa staðið, til sóma.
Útgefendur hafa séð til þess að frá
textanum væri gengið með þeim
hætti að í samræmi er við allar
hefðbundnar fræðilegar kröfur varð-
andi útgáfur fomra rita. Þau vinnu-
brögð, svo og ýtarlegur formáli um
söguna og Þorlák sjálfan, tryggja
það að í þessa bók getur hver sem
óskar sótt sér áreiðanlegan fróðleik
um biskupinn.
Við það bætist svo hitt hlutverk
bókarinnar, sem ekki er annað að
sjá en að sé að halda uppi vegsemd
fyrsta dýrlingsins á Islandi, af fyllstu
kaþólskri trúarlegri alvöm. Því hlut-
verki hennar hæfir ekki annað en að
sýna fyllstu virðingu, jafnt af hálfu
þeirra manna sem ekki hafa annars
alist upp við dýrkun helgra manna
og áheit á þá. En þar á við hitt, sem
ég nefndi, að einlæga kristna trú ber
okkur vissulega öllum að virða, í
hvaða mynd sem hún birtist.
Eysteinn Sigurðsson.
Ný bók hjá Menningarsjóði:
Velferð á villigötum?
Út er komin hjá Menningarsjóði
bók eftir Hörð Bergmann fræðslu-
fulltrúa er hann nefnir „Umbúða-
þjóðfélagið.“ Undirtitill bókarinnar
er „Uppgjör og afhjúpun. Nýr fram-
faraskilningur.“ Bókin fjallar um
efni er mörgum hefur orðið tíðrætt
um f daglegri umræðu, en fáir hafa
tekið skipulega á til þessa: Ríkjandi
vaxtar- og sældarhyggju í þjóðfélagi
nútímans. Hörður tekur velferðar-
þjóðfélagið, einkum hið íslenska,
óvægum tökum og veltir upp ýmsum
hliðum á daglegu lífi, viðhorfum,
gildismati og metnaði nútímamanns-
ins svo sem tæknidýrkun, viðgangi
umbúðasamfélagsins, rísandi sér-
fræðingaveldi, sífelldum tímaskorti,
stöðugri fjöigun í greinum þjónustu
og notkun hagvaxtar sem mæli-
kvarða á allt manngildi.
Hörður segir bók sína ekki hugs-
aða sem vísindalegt rit, né heldur til
kennslu í skólum, heldur sé hér á
ferð framlag til þjóðmálaumræðu er
fyrrum hefði verið nefnt „hugvekja
handa alþýðu". Ritið eigi að hjálpa
hinum almenna lesanda að greina
kjamann frá hisminu í framvindu
þjóðmála og eigin tilveru og efla
dómgreind hans á hvað til framfara
horfi og hvað sé eftirsókn eftir vindi.
Hörður kveðst vona að bókin eigi
eftir að gagnast uppvaxandi kynslóð
við að átta sig á „þeim vafasama arfi
er hún fær í hendur frá hagvaxtar-
kynslóðinni.“ Hann segist eigi að
síður sjá ýmis teikn nýrra tíma, er
einkum lýsi sér í því að einstakling-
amir séu teknir að horfa meir til
gæða en magns. „Minna en betra"
verði heróp komandi kynslóða.
„Framfarahugtakið er vitlaust skil-
greint í íslenskri þjóðmálaumræðu
... Markmiðið er ekki að stækka
þjóðarkökuna margumtöluðu og
auka hraðann við baksturinn, heldur
gera hana hollari. Eða hætta köku-
bakstri og fara að baka brauð,“ segir
í bók Harðar.
„Umbúðaþjóðfélagið" er 168 bls.,
prentsmiðjan Rún annaðist setningu
og prentun.
„Sorg sem er mín gleði“
Jón Stefánsson:
úr þotuhreyflum guða,
Rvk. 1989.
Jón Stefánsson lofar að mörgu
leyti góðu sem ljóðskáld. Hann gaf
út fyrstu bók sína í fyrra, „Með
byssuleyfi á eilífðina“ hét hún, og nú
þegar er komin önnur. Kannski ber
þessi nýja nokkur merki þess að
skammt er liðið á milli, svo að
eiginleg þróun eða aukinn skáldleg-
ur þroski em hér tæpast sjáanleg.
Þetta sýnir þó að hér er á ferðinni
höfundur sem yrkir af fullri alvöm
og ætlar sér áfram sem ljóðskáld.
En ég þóttist sjá hér ýmis merki
þess að höfundi láti ádeilur um
margt vel. Dæmi þess er meðal
annars í tveimur ljóðum sem heita
Fyrra og seinna bréf úr blokk á
miðnesheiði. Þar er að finna býsna
ádeilukennda lýsingu á bandarískum
dáta, sem skrifar heim til mömmu
sinnar og stendur greinilega í þeirri
meiningu að hann sé hér til að verja
vestrænt frelsi gegn ágangi heims-
kommúnismans, eða eins og það er
orðað hér:
stundum þá
áður en hraunið hnikast undan
myrkrinu
erum við hrifsaðir uppúr draumi
af miðaldra manni með steinrunnið
andlit
bíóstjömu
áður en bátamir brjóta spegilslétt
hafið
áður en dagurínn skellir bílhurðum
glýeygður af eigin birtu
mamma það er satt!
stundum getur hinn rauði óvinur
leynst í morgunroðanum
Mér virðist það óumdeilanlegt að
ádeiluskáldskapur sé það svið sem
láti höfundi hvað best. Aftur á móti
virðist mér honum takast mun síður
þar sem hann yrkir innhverf ljóð að
nútímatísku, þar sem uppistaðan er
einhvers konar martraðir og gott ef
ekki hugarástand sem rambar á
barmi geðbilunar. Slík ljóð er búið
að yrkja í svo miklu magni hér á
liðnum árum að ákaflega erfitt er að
bæta þar við nokkru marktæku, sem
nái því máli að bæta einhverju nýju
við það sem þegar er búið að marg-
tyggja upp áður af hverju skáldinu á
eftir öðru.
Og svipað á raunar einnig við um
formið sem hér er beitt. Það er
frjálst og óbundið, líkt og mest hefur
tíðkast hér á seinni árum. En á hinn
bóginn er á það að Iíta að þetta
alfrjálsa form er eiginlega farið að
verða dálítið þreytandi, þegar því er
beitt eingöngu. Þess vegna hlýtur að
fara að koma að því að skáld hér fari
aftur að huga að hlutum eins og
hrynjandi, stuðlasetningu og rími,
til þess að rjúfa þá formlegu einhæfni
sem nú orðið er farið að bera allt of
mikið á hér í ljóðagerðinni.
En burtséð frá þessu er margt
áhugavert í þessari bók Jóns Stefáns-
sonar sem vekur vonir. í vali sínu á
yrkisefnum er hann óneitanlega í
takt við upplausn og ringulreið nú-
tímans, sem og það fólk sem leitar
nú hvað óðast inn á við í tilfinningalíf
sitt til að finna þar frið frá hraða og
ofmötun samtímans. Þess gætir einn-
ig að hann leiti sér yrkisefna aftur í
tímann, og lætur það honum einnig
vel. Til dæmis er þama lítið en
þaulmótað ljóð um Jóhann Sigur-
jónsson, sem kannski segir meira en
löng ritgerð um þýðingu hans fyrir
samtímann:
með einsemd þúsunda nátta
íaugum
sest hann á móti mér
dustar tímann af öxlum
og réttir mér bikar fullan af sorg
Sorg
sem er mín gleði
Það er með öðrum orðum ljóst að
hér er á ferðinni skáld sem verður að
taka alvarlega. Og í því felst að það
verður áhugavert að fylgjast með
framþróun hans á komandi árum, og
þar með því þegar hann á vonandi
eftir að takast á við fjölbreyttari og
áhugaverðari yrkisefni en hér, yrkis-
efni sem kannski standa nær samfé-
lagsraunveruleika okkar en þau sem
Jón Stefánsson.
hann fæst mest við hér. En það dylst
ekki að hann er efnilegur.
Eysteinn Sigurðsson.

TÖLVUNOTENDUR
Við x Prentsmiðjunni Eddu
hönnum, setjum og prentum
allar gerðir eyðublaða fyrir tölvuvinnslu.
I PRENTSMIÐ) AN
PKENTSMIDIANBk
\C^dda\
Smiðjuvegi 3, 200 Kópavogur. Símí 45000