Tíminn - 17.06.1992, Blaðsíða 5

Miövikudagur 17. júní 1992
Tíminn 5
Jón Torfason:
Frelsi til vinnu
Fyrir nokkru var borinn í hús snotur bæklingur, sem utanríkis-
ráðuneytið hefur látið útbúa og á að vera til að kynna samninginn
um Evrópska efnahagssvæðið. Bæklingurinn virðist við fljótlegan
yfirlestur nokkuð greinargóður, svo langt sem hann nær. En hann
nær bara svo skammt, því þar er aðeins í fáum orðum tæpt á
helstu atriðum samningsins og fjölmörgum spumingum Iátið
ósvarað.
Raunar er margt afar óljóst um
framtíðaráhrif samningsins, ef hann
kemst til framkvæmda, og stjóm-
völd virðast lítið hafa velt þeim fyrir
sér. Hér verður fjallað lítillega um
þann þátt, sem kallast óheftir flutn-
ingar fólks milli landa, en í bæk-
lingnum er nefndur „Frelsi til
vinnu“.
Það er gmndvallaratriði fyrir Evr-
ópska efnahagssvæðið (EES) og
Evrópubandalagið (EB) að sams
konar reglur séu í gildi á öllu svæð-
inu, því annað mundi skemma sam-
keppnismöguleikana. Hugmynda-
fræði EB byggist á því að nýta svo-
kallaða „hagkvæmni stærðarinnar"
með því að hlynna að stórfyrirtækj-
um á kostnað þeirra smærri og auka
samkeppni til að fá sem besta nýt-
ingu út úr starfsfólki og hráefnum.
Forsenda þess er að örva flutninga
varnings milli landa og landshluta
og jafnframt að banna að sérstaklega
sé hlynnt að einhverjum tilteknum
atvinnuvegi einhvers staðar á svæð-
inu. Gmndvöllur svonefndrar Cecc-
hini-skýrslu, sem hvítbók EB byggir
á, er viðtöl sem skýrsluhöfundar
áttu við 11.000 forstjóra í EB um
hvernig þeir vildu haga málum í
Evrópu. Venjulegt fólk, almennir
borgarar, gamalmenni og böm,
verkafólk og starfsfólk í velferðar-
kerfinu, var ekki spurt álits á einu
eða neinu við gagnaöflunina. Hug-
myndafræði EB og Cecchini-skýrsl-
an miðast nefnilega alls ekki við al-
menning, heldur þarfir forstjóranna
og stórfyrirtækjanna.
Þegar til lengri tíma er litið hlýt-
ur tekjuöflun ríkisins og uppbygg-
ing velferðarkerfisins að verða með
svipuðu móti á öllu svæðinu. Hér á
landi og á Norðurlöndum hefur ver-
ið gengið út frá því að velferðarkerf-
ið skuli vera fyrir alla, óháð efnahag,
en félagsleg réttindi í EB em eink-
um tryggð í sambandi við vinnu-
samninga og miðast við vinnandi
fólk. Konur, sem ekki hafa vinnu, og
böm hafa því í rauninni aðgang að
velferðarkerfinu í gegnum mann-
inn, eða fyrirvinnuna. T.d. er ætlast
til að fólk kaupi sér hvers konar
tryggingar, en hið opinbera veiti að-
eins brýnustu neyðarhjálp. TVygg-
ingakerfið í EB hefur því í för með
sér að þeir, sem ekki hafa vinnu, falla
að mestu utan við það og einnig er
einstaklingum mismunað innan
þess. Bæði hafa menn mismikla
peninga til að kaupa sér tryggingar
fyrir og svo em þær dýrari fyrir gam-
almenni, fatlaða, ófaglærða og þá
sem vinna við heilsuspillandi störf
eða störf þar sem mikil hætta er á at-
vinnuleysi. Mismunur þeirra, sem
eru ríkir og fátækir, eykst og sömu-
leiðis þeirra, sem hafa vinnu, og
þeirra, sem em atvinnulausir.
Nú em milli 12 og 14 milljónir
manna skráðar atvinnulausar í EB,
en munu vera talsvert fleiri í raun,
því íjöldi kvenna hefur t.d. enga von
um vinnu og lætur ekki skrá sig.
Ætlunin er að láta blessaðan mark-
aðinn leysa vandann, en með björt-
ustu vonum áðumefndrar Cecchini-
skýrslu er ætlað að aðeins skapist
um 5 milljón ný störf á næstu ámn-
um eftir hinn frekari samruna, sem
nú er verið að koma á í EB, en aðrar
spár nefna miklu lægri tölu. Þess ber
einnig að gæta að hlutastörfum og
árstíðabundnum störfum hefur
fjölgað hlutfallslega í EB undanfarin
ár. Þá hefur fólk aðeins vinnu þegar
þörf er fyrir það, en því er ekki
tryggð föst atvinna. Framtíðin er því
ekki björt fyrir verkafólk í EB eða á
Evrópska efnahagssvæðinu. Ein-
hverjir bjartsýnismenn halda því
fram að íslensku hæfileikafólki bjóð-
ist miklir atvinnumöguleikar í hinni
„nýju Evrópu", en slíkt er vitanlega
óvitahjal í ljósi staðreyndanna.
Kommisararnir í Brússel hafa ver-
ið að vinna að nýjum lögum og
reglugerðum um útboð á vegum op-
inberra aðila. Ætlunin er að öll
möguleg verkefni, sem unnt er,
verði boðin út í því skyni að lækka
kostnað og jafna samkeppnisað-
stöðu einkafyrirtækja. Allt er þetta í
samræmi við trúarsetningar frjáls-
hyggjunnar um blessun samkeppn-
innar. En hvemig virkar þetta í
framkvæmd? Við útboðsgerð er
reiknað út áætlað kostnaðarverð við
tiltekna framkvæmd og síðan leitað
til fyrirtækja að taka verkið að sér,
helst fyrir lægri upphæð. Að jafnaði
er síðan lægsta tilboði tekið, oft fyrir
mun lægri upphæð en reiknað hafði
verið með. Verktakinn þarf því oftast
að leggja sig allan fram, vinna sjálfur
dag með nótt, og ná hámarksnýt-
ingu út úr vélum og starfsfólki. Ým-
ist er mönnum heitið einhvers kon-
ar bónus eða uppbót að verki loknu
eða þá ógnað með launalækkun og
uppsögn þar sem atvinnuleysi ríkir.
Vélarnar þreytast ekki, en starfs-
mennirnir þurfa að fá sína hvíld, því
verkamaðurinn selur vinnu sína en
ekki heilsuna. Þótt útboðaleiðin sé
að sumu leyti hagkvæm og eigi vís-
ast við í sumum greinum, kann hún
að vera dýr, þegar allir þættir eru
reiknaðir til fulls.
Kommisaramir í Briissel
hafa veriö aö vinna aÖ nýj-
um löffum off reglugeröum
um útboÖ á vegum opinberra
aöila. Ætlunin er aÖ öll
möffuleg verkefni, sem unnt
er, veröi boÖin út t því skyni
að lœkka kostnaÖ og jafna
samkeppnisaðstöðu einka-
fgrirtœkja. AUt er þetta í
samrœmi viö trúarsetningar
frjálshyggjunnar um blessun
samkeppninnar.
í áðurnefndum bæklingi utan-
ríkisráðuneytisins er ein blaðsíða
um óhefta flutninga fólks milli
landa. Þar kemur m.a. fram að sér-
hver einstaklingur á svæðinu hefur
rétt til að dvelja í hvaða ríki sem er í
þrjá mánuði og leita sér að vinnu. Ef
atvinnuleitin ber árangur, er at-
vinnu- og búsetuleyfi sjálfkrafa veitt
og hann getur fengið fjölskyldu sína
til sín og sest hér að til langframa.
Hér á landi er skylduaðild að verka-
lýðsfélögum og þótt launin séu ekki
alls staðar há, þá tryggja félögin þó
að félagsmenn þeirra fái launin
greidd og að ekki sé stolið af þeim
lífeyrissjóðsgreiðslum og orlofi og
réttur þeirra sé ekki fyrir borð bor-
inn. Nú er hins vegar hafður uppi
nokkur þrýstingur um að afnema
skylduaðild að verkalýðsfélögum
undir yfirskini félagafrelsis — enn
ein misnotkunin á því ágæta orði
frelsi — og ekki minnkar hann við
nánari samruna við EES/EB.
Ekki eru taldar miklar líkur á að
læknar og hjúkrunarkonur, kennar-
ar og lögfræðingar þyrpist hingað til
starfa og boli íslendingum frá, enda
býr slíkt fólk yfirleitt við betri kjör á
meginlandinu en hér. Aftur á móti
er ástæða til að óttast að atvinnu-
laust ófaglært verkafólk komi hing-
að í atvinnuskyni og vilji vinna fyrir
lægri laun en hér gilda. Vegna mun-
ar á gengi og verðlagi getur það
borgað sig fyrir Suður-Evrópubúa
að vinna hér við slík kjör.
í áðurnefndum bæklingi er tekið
fram að „ákvæði kjarasamninga um
kaup og kjör munu gilda jafnt um
aðkomna sem heimamenn", þ.e. að
ekki megi greiða lægri laun en
taxtalaun. En einmitt með útboðum
er harla auðvelt að fara í kringum
þessi ákvæði. Það færist í vöxt að
fólk ráði sig til starfa sem „verktak-
ar“, fái jafnvel greidd eitthvað hærri
laun en taxtalaun, en engar greiðsl-
ur renni í lífeyrissjóð eða orlof.
Þekkt eru dæmi þess að erlent
verkafólk hafi verið ráðið hingað á
undirmálstöxtum, t.d. við byggingu
Stálbræðslunnar. Þegar ræstingar á
sjúkrahúsunum verða boðnar út,
getur enginn bannað „dugmiklum
athafnamanni" að ráða hingað
nokkur hundruð „verktaka“ frá Suð-
ur-Evrópu til að þrífa skítinn fyrir
skítalaun. Og verktakinn, sem tekur
að sér að elda ofan í skrifstofuliðið í
stjómarráðinu, getur greitt „eldhús-
verktökunum" sínum langt undir
lægstu töxtum. Við slíku framferði
getur enginn sagt neitt eftir inn-
gönguna í EES. Afleiðingarnar verða
þær að láglaunafólkinu verður þrýst
enn neðar í launum en orðið er, og
mundi margur þó segja að nú þegar
sé komið að neðstu mörkum þar.
Að vísu eru inni í samningnum
óljós „öryggisákvæði", sem má grípa
til eftir að í óefni er komið, en ekki
fyrr, og er þá sýnt að langan tíma
tekur að bæta skaðann. Þannig má
t.d. krefjast þess að erlent verkafólk
verði að hafa atvinnuleyfi áður en
því er hleypt inn í landið. Ef það er
gert, getur EB hins vegar sett í sam-
band viðlíka öryggisákvæði, t.d. tak-
markað útflutning einhvers vam-
ings til einstakra landa, og er þá
blessað frelsið farið fyrir lítið.
Frelsi til vinnu er nefnilega ekki
frelsi til að fara land úr landi í ör-
væntingarfullri atvinnuleit, fá snap-
ir hér eða þar, búa við sífellt öryggis-
leysi eða fórna heilsunni með þræl-
dómi. Frelsi til vinnu er að hafa
sómasamlegt starf, atvinnuöryggi,
nægjanleg laun og félagslegt öryggi.
Ekki verður séð að aðild að EESÆB
veiti verkafólki neitt af því.
Heimildir eru „Kvinner og EF‘ eftir Else
Skjonsberg, Fællesrádet 5. tbl. 1992, en
varla er hægt að telja umgetinn kynning-
arbækling utanríkisráðuneytisins til
heimilda, þótt vitnað hafi verið í hann
nokkrum sinnum.
Höfundur er norrænufræöingur.
EES-samningurinn:
Markmið og meginreglur
Um markmið og meginreglur EES er
á kveðið í samningnum, greinum 1-7,
eins og hér segir:
1. gr. „Markmið þessa samstarfs-
samnings er að stuðla að stöðugri og
jafnri eflingu viðskipta- og efnahags-
tengsla samningsaðila við sömu sam-
keppnisskilyrði og eftir sömu reglum,
með það fyrir augum að mynda ein-
sleitt Evrópskt efnahagssvæði, sem
nefnist hér á eftir EES.
2. gr. Til að ná þeim markmiðum,
sem sett eru í 1. mgr., skal samstarfið
í samræmi við ákvæði samnings fela í
sér: (a) frjálsa vöruflutninga; (b)
frjálsa fólksflutninga; (c) frjálsa þjón-
ustustarfsemi; (d) frjálsa fjármagns-
flutninga; (e) að komið verði á kerfi,
sem tryggi að samkeppni raskist ekki
og að reglur þar að lútandi verði virtar
af öllum; og einnig (f) nánari sam-
vinnu á öðrum sviðum, svo sem á
sviði rannsókna og þróunar umhverf-
ismála, menntunar og félagsmála.
4. gr. Hvers konar mismunun á
grundvelli ríkisfangs er bönnuð á
gildissviði samnings þessa, nema ann-
að leiði af einstökum ákvæðum hans.
5. gr. Samningsaðilar geta hvenær
sem er vakið máls á áhyggjuefnum í
sameiginlegu EES-nefndinni eða
EES-ráðinu í samræmi við þær að-
ferðir, sem mælt er fyrir um í 2. mgr.
92. gr. og 2. mgr. 89. gr. eftir því sem
við á.
6. gr. Með fyrirvara um þróun
dómsúrlausna í framtíðinni ber við
framkvæmd og beitingu ákvæða
samnings þessa að túlka þau í sam-
ræmi við úrskurði dómstóls Evrópu-
bandalaganna, sem máli skipta og
kveðnir hafa verið upp fyrir undirrit-
Nature's Economy eftir Donald Worst-
er, 404 bls., Cambridge Universify
Press, 1991
Náttúrufræðingar, sem helguðu sig
vistfræði, voru ekki ýkja margir fyrir
síðari heimsstyrjöldina. En frá Iokum
styrjaldarinnar, upptöku kjamorku-
hemaðar og við vaxandi umhugsun um
náttúmspjöll iðnsamfélaga hefur vist-
fræðin brunnið á mörgum náttúm-
fræðingum og verið ofarlega á baugi í
þjóðmálum. Og sagnfræðingar em
famir að rekja sögu hennar, svo sem
Donald Worster prófessor við Brandeis-
háskóla í Nature’s Economy sem út
kom 1977 og er nú kennd við Há-
skóla íslands.
Annarri útgáfu Nature’s Econ-
unardag samnings þessa, þó að því til-
skildu, að þau séu efnislega samhljóða
samsvarandi reglum stofnsáttmála
Evrópubandalags Evrópu og stofnsátt-
mála Kola- og stálbandalagsins og
gerðum, sem samþykktar hafa verið
vegna beitingar þessara tveggja sátt-
mála. (Without prejudice to future de-
velopments of case law, the provisions
omy 1984 fylgdi Worster svo úr hlaði:
„Eitt helsta siðferðilega álitamál, sem
upp á hefúr verið bryddað á síðustu ára-
tugum, er hvort náttúran eigi sér skip-
an, mynstur sem okkur mönnunum
beri að skilja og að virða og að varð-
veita. Um svar knýr sú meginspuming á
hreyfingu umhverfissinna í mörgum
löndum. Þeir, sem spumingunni hafa
svarað játandi, hafa yfirleitt hallast að
því líka að slík skipan eigi sér innlægt
gildi, en þar með er sagt að gildi alls
verði ekki miðað við menn. Á hinn bóg-
inn hafa þeir, sem sagt hafa „nei“, eink-
of this agreement, in so far as they are
identical in substance to correspond-
ing rules of the treaty establishing the
European Economic Community and
the treaty establishing the European
Coal and Steel Community and to acts
adopted in application of these two
treaties, shall in their implementation
and application be interpreted in con-
um haldið sig við áhaldabúðir. Þeir líta
á náttúruna sem forðabúr auðlinda sem
menn nýta og hafi ekki annað gildi en
það sem menn gefa henni. Sú siðferði-
lega tvískipting ristir eins djúpt og
nokkur önnur um þessar mundir. Þeg-
ar ég ritaði bók þessa vakti fyrir mér að
sjá hvorum megin vísindin hafa staðið í
sögunni. Komst ég að því að í þessu til-
liti hefur skipst í tvö hom í vísindum
sem í vestrænni menningu. Betur
gengur að skipta tvískiptingu vistfræð-
innar með því að fylgja eftir Max Hork-
heimer og Theodor Adomo, einkum
hinni fram settu greiningu í riti
þeirra The Dialectic of the Enligh-
tenment (Rökhyggja upplýsingar-
innar). Horkheimer og Adomo, for-
formity with the relevant rulings of
the Court of Justice of the European
Communities given prior to the date
of signature of this agreement).
7. gr. Gerðir, sem vísað er til eða er
að finna í viðaukum við samning
þennan eða ákvörðunum sameigin-
legu EES-nefndarinnar, binda samn-
ingsaðila og eru þær eða verða teknar
upp í landsrétti sem hér segir: (a) gerð
sem samsvarar reglugerð EBE skal
sem slík tekin upp í landsrétt samn-
ingsaðila; (b) gerð, sem samsvarar til-
skipun EBE skaí veita yfirvöldum
samningsaðila val um form og aðferð
við framkvæmdina.
göngumenn Frankfurt-skólans í gagn-
rýnni heimspeki, halda því fram að frá
lokum 18. aldar hafi Vesturlandabúar í
hugsun sinni staðið frammi fyrir vali á
milli tveggja öndverðra sjónarmiða —
tveggja rökferla, tveggja kosta siðferði-
legrar hollustu. Annars vegar innlægs
gildis, skipanar, endanlegs tilgangs, lífs-
markmiða. Sú er hin gagnrýna hlið
upplýsingarinnar: íhugun í þágu lausn-
ar, upphafningar (transcedence). Hins
vegar er rökhyggju beitt til ásóknar eft-
ir yfirráðum yfir náttúrunni og hefur
það orðið virkari þátturinn í arfleifð
upplýsingarinnar. Sú ásókn hefst á því
að svipta heiminn helgi, að fjalla um
hann sem fimkenndan, vélrænan
„massa ýmiss konar efná‘.“
Ekki ósennilega koma þessi orð fleir-
um en einum lesanda þessarar læsilegu
bókar og mun þeim þá vera ábending
um helsta veikleika hennar: Að draga
um of í dilka.
Úi viðskiptalifinu
Búskapur náttúrunnar