Réttur - 01.01.1976, Blaðsíða 47

stund, þá hann er kvaddur, til að ræða né
rifja upp forn átök, heldur skal minnst hins,
er leiðir vorar lágu næstum saman.
A ofanverðum fjórða áratugnum og síðar
bar fundum okkar oft saman tíðast heima
hjá honum. (I það eina skipti, er hann kom
heim til mín við stjórnarskipti í upphafi
kalda stríðsins, var njósnari frá yfirvöldun-
um látinn fylgjast með honum). Alþjóða-
málin voru oftast umræðuefnið, einmitt þeg-
ar hættan af þýska fasismanum færðist í auk-
ana og refskák alþjóðaauðvaldsins gerðist
flóknust. Hermann var betur lesinn um al-
þjóðamál en tíðkaðist um íslenska stjórn-
málamenn og var því raunsærri flestum
þeirra og því síður fórnarlamb blekkinganna,
er heimsveldin beittu. Hermann ræddi því
oft við mig þessi mál af meiri skilningi og
hreinskilni en maður átti að venjast.
Afstaða hans gagnvart öllum heimsveld-
unum var sú að reyna að tryggja sjálfstæði
Islands og hindra að land vort yrði gert að
víghreiðri í þágu einhvers þeirra til fram-
búðar. Skal sú raunsæja afstaða hans á þrem
örlagaríkum augnablikum íslenskrar sögu —
1939, 1941 og 1949 — nú rifjuð upp.
I.
15. mars 1939 réðst þýski herinn inn í
Tékkóslóvakíu eftir að þýska ríkisstjórnin
hafði boðið forseta þess lands til Berlínar
og sett honum þar þá úrslitakosti að Prag
yrði jöfnuð við jörðu með flugárás, ef hann
ekki ofurseldi Þjóðverjum land sitt sem
verndarsvæði. Forsetinn beygði sig, þótt enga
heimild hefði til.
Um sama leyti kúgaði þýska stjórnin Lit-
haugaland með hótunum til þess að afhenda
sér Memel.
16. mars flutti íslenska útvarpið þá frétt
að þýsk nefnd væri á leið til íslands til að
fara fram á lendingarleyfi fyrir þýskar flug-
vélar hér.
17. mars flutti ég því fyrirspurn í fernu
lagi1' til forsætisráðherra — utan dagskrár
í sameinuðu þingi um þessa kröfu Þjóðverja.
Svaraði Hermann Jónasson þeim skilmerki-
lega og kvað ekkert lendingarleyfi mundu
verða veitt.
Sendi ég skeyti til Kaupmannahafnar um
málið. Það var þetta skeyti, er gerði um-
sóknina og neitunina að heimsfrétt, er vakti
athygli, en gaf tilefni til harðra deilna á
þingi hér heima, því það var af ýmsum illa
séð að sagt væri berum orðum hvílíkra of-
beldisverka mætti vænta af þýsku ríkisstjórn-
inni, en hún sendi herskipið „Emden" hingað
um þetta leyti; og Hermann varð náttúrlega
að gæta alls hófs í orðum sem forsætisráð-
herra.
En við Hermann töluðum einslega saman
eftir fyrirspurnarumræðurnar. Það var út við
gluggann inn í efri deild. Tvennt er mér
minnisstætt úr því samtali. Annað var að í
tal barst fyrirspurn mín um hvort ríkisstjórn-
in hefði gert ráðstafanir til þess að hér væru
í grend ensk eða amerísk herskip, er „Emd-
en" kæmi, en eðlilega hafði Hermann neitað
að svo væri, því hér væri aðeins um „kurt-
eisisheimsókn" að ræða af Þjóðverja hálfu.
Þá sagði hann við mig að ríkisstjórnin hefði
gert ráðstafanir í þessa átt, en auðvitað yrði
ekkert um það sagt opinberlega.
Hitt var að í tal barst að ógætilegt væri að
ríkisstjórnin færi í heimboð út í „Emden".
Hermann kvaðst gera sér ljóst af dæmunum
utan úr heimi hvað varast yrði í þessum
efnum.
Því get ég þessa að raunsæi hans og ein-
lægur vilji hans til að halda Islandi utan við
hernaðarátökin sýndi sig þá — og er nú að
makleikum lofaður. En sama vilja hafði hann
A1