Morgunblaðið - 02.09.2007, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2. SEPTEMBER 2007 23
Eftir Joschka Fischer.
R
ússar leita sér á ný að
hlutverki sem heims-
veldi og láta finna fyrir
sér. Vísbendingum um
breytta utanríkisstefnu
Rússa hefur fjölgað jafnt og þétt frá
því að Vladimír Pútín forseti flutti
ágenga ræðu í München í febrúar.
Síðan hafa Rússar komið fyrir fána
á hafsbotninum fyrir neðan norður-
pólinn til merkis um kröfur sínar til
heimskautsins og náttúruauðlinda
þar; greint frá fyrirætlunum um að
smíða sitt eigið eldflaugavarnarkerfi
og ítrekað hótað Evrópu vegna fyr-
irhugaðrar staðsetningar á litlu
bandarísku varnarkerfi; sprengt
„flækings“-eldflaug eða -sprengju í
Georgíu stjórnvöldum í Tíflis og vest-
rænum vinum sínum til viðvörunnar;
flogið í lágflugi á eftirlitsvélum yfir
bandarísku herstöðina á Kyrrahafs-
eyjunni Guam; staðið í vegi fyrir
ákvörðun um lokastöðu Kosovo í ör-
yggisráði Sameinuðu þjóðanna; og
gert árás á tölvukerfi í Eistlandi. Þá
endurtaka sig á hverjum vetri hótanir
um „vandamál“ með olíu- og gasflutn-
inga til Evrópu.
Stíllinn hefur breyst
Hátt verð á olíu og gasi, veikari
staða Bandaríkjamanna eftir ófarirn-
ar í Írak og uppgangurinn í Kína og
Indlandi eru augljóslega rótin að
breyttri utanríkisstefnu Rússlands.
Þó jafngildir ekkert af þessu grund-
vallarbreytingu á stefnu Rússa því að
þeir fylgja áfram þeirri lykilákvörð-
un, sem tekin var snemma á tíunda
áratugnum um að opna sig gagnvart
vestrinu. En stíllinn í rússneskri póli-
tík hefur breyst þannig að ekki er
lengur leitað samstarfs heldur sóst
eftir árekstrum. Og eins og sagan
hefur sýnt getur breyting á stíl í ut-
anríkismálum fljótt leitt til breyting-
ar á markmiðum.
Nú á sér stað enduruppbygging í
Rússlandi. Slíkum tímabilum fylgja
alltaf byltingar og tímar víðtækra
breytinga. Verið er að færa völdin
aftur á eina hendi, en miðstýringin
upp að hluta til við endalok Sovétríkj-
anna, en allt frá sextándu öld hefur
miðjan leikið aðalhlutverkið í að móta
rússneska sögu og á því virðist ekki
ætla að verða breyting nú.
Kerfið háð valdi forsetans
Endurreisn miðstýringarinnar
hefur átt sér stað í nokkurn tíma og
nú er svo komið að í Rússlandi er inn-
anlands- og efnahagsmálum nánast
alfarið stjórnað frá miðjunni, þó ekki
með einræðis- eða alræðiskerfi, held-
ur með lýðræðislegum hætti og byggt
á lögmálum markaðarins.
Lýðræðið hefur, vitaskuld, útvat-
nast í það, sem stundum er kallað
„stýrt lýðræði“. Í orði er um að ræða
ólíka flokka, kosningar, fjölræði, óháð
dómsvald og markaðshagkerfi. En í
reynd er allt kerfið háð valdi forset-
ans. Fólkið fær enn að kjósa forseta,
en hin raunverulega ákvörðun um
hver hann eigi að vera er tekin fyr-
irfram.
Þótt árleg landsframleiðsla sé
svipuð og á Ítalíu er Rússland enn
heimsveldi og of mikilvægt til að ein-
angra eða gleyma. Landið hefur
mikla herfræðilega þýðingu. Framtíð
Rússlands mun velta á hvort tekst að
nútímavæða efnahag landsins, sem
nú byggist að mestu á útflutningi á
olíu, gasi og öðrum náttúruauðlind-
um.
Ef rússneska hagkerfið heldur
áfram að hvíla á náttúruauðlindum
verður Rússland risi á brauðfótum.
Reyndar mun Rússland þá ekki ná að
verða næstum því eins valdamikið og
gömlu Sovétríkin. Rússum mun að-
eins takast að ná fram sjálfbærri nú-
tímavæðingu ef þeim auðnast að end-
urfjárfesta hagnaðinum af
olíuhagkerfinu með skilvirkum hætti.
Það krefst hins vegar einnig póli-
tískra umbóta, sem getur aðeins þýtt
að setja þurfi bönd á miðstýringu
valdsins. Mikilvægasti þátturinn í
þessu verður að tryggja raunverulegt
sjálfstæði dómsvaldsins. Að auki þarf
Rússland á kerfi að halda þar sem
valdinu er veitt aðhald og eftirlit í
samræmi við eigin menningu og hefð-
ir. Þetta er ásamt réttarríkinu ómiss-
andi skilyrði fyrir virku lýðræði.
Loks þarf að byggja upp í Rússlandi
raunverulegt flokkakerfi, sem getur
viðhaldið lýðræði í landinu. Ef litið er
á gríðarlega stærð lansins virðist
tveggja flokka kerfi vera vænlegast.
Boðskort til Rússa
Allar þessar breytingar munu taka
tíma og þær munu ekki ganga auð-
veldlega fyrir sig eða án átaka. Því
mun vestrið um ófyrirsjáanlega fram-
tíð þurfa að eiga við Rússland, sem
saknar glataðrar valdastöðu í heim-
inum og miðar utanríkisstefnu sína
við að endurheimta hana.
Í alþjóðastjórnmálum endurspegl-
ar styrkur eins iðulega veikleika hins.
Veikleikar Bandaríkjanna og Evrópu
eru boðskort til Rússa um að snúa
aftur til gamallar heimsvaldapólitík-
ur. Sú þróun boðar allt annað en ör-
yggi, sérstaklega fyrir Evrópu.
Evrópa hefur því beina hagsmuni
af að nútímavæðing Rússlands takist
og góðum gagnkvæmum samskipt-
um. Umfram allt má Evrópusam-
bandið og aðildarríki þess ekki leyfa
Rússum að endurheimta fyrrverandi
áhrifasvæði sín því að það myndi
skaða grundvallarhagsmuni þess
verulega. Fyrir þessar sakir skiptir
gríðarlegu máli að tryggja sjálfstæði
Úkraínu og sömuleiðis að sjá til þess
að Tyrkland halli sér að Evrópu.
Horfa vestur á bóginn
Hagur Evrópu er því fólginn í nú-
tímavæðingu og auknu lýðræði í
Rússlandi en ekki afturhvarfi til
heimsvaldastefnu í utanríkismálum
og lítt dulbúið alræði heima fyrir.
Flestir Rússar horfa vestur á bóg-
inn. Á næstu árum munu Evrópu
skapast mikil tækifæri til nánara
samstarfs við Rússa, en það verður
einnig hætta á auknum afskiptum
þeirra af málefnum Evrópu.
Réttu viðbrögðin við þessum tæki-
færum og hættum eru að Evrópa
standi sameinuð og sterk. Reyndar
mun sameinuð og sterk Evrópa einn-
ig hafa mikil áhrif á hvort Rússland
nútímavæðist með sjálfbærum hætti.
Veik og sundruð Evrópa mun freista
Rússa að fara inn á hættulegar braut-
ir í framtíðinni.
» Veik og sundruð
Evrópa mun freista
Rússa að fara inn á
hættulegar brautir í
framtíðinni.
Rússland og
Vesturlönd
Sókn eftir áhrifum Vladimír Pútín Rússlandsforseti hefur tekið upp
ágenga utanríkisstefnu og leitar eftir árekstrum. Þegar Pútín sótti flug-
sýninguna MAKS-2007 skammt frá Moskvu brá ljósmyndari á leik og
myndaði forsetann þannig að hann bar við tölustafina 007, einkennisstafi
breska skáldsagnanjósnarans James Bond. Má telja líklegt að það sé sam-
líking sem Pútín kunni að meta.
ERLENT»
Höfundur var leiðtogi Græningja í
tæp 20 ár og utanríkisráðherra og
varakanslari Þýskalands frá 1998 til
2005.
©Project Syndicate og Institute for
Human Sciences.
Reuters