Náttúrufræðingurinn - 1989, Qupperneq 52

anna á Suöurlandi er kornungur.
Hann er til kominn eftir að landreks-
hugmyndin vaknaði aftur og fór að
taka á sig þá margþættu mynd sem
hún hefur í dag. Sú hugmyndaþró-
un byrjaði á árunum á milli 1960 og
1970.
Það var meira en 150 árum eftir að
Henderson ritaði sína lýsingu á tengsl-
um þessara eldvirku landsvæða um
jarðskjálftasvæðið á Suðurlandi. Það
var öld áður en Wegener fékk hug-
myndina að reki meginlandanna.
Hver var þessi þrítugi Henderson sem
ferðaðist um ísland og seldi biblíur og
las svo skýrt út úr landinu um eðli
þess? Hvaðan kom honum skilningur-
inn á þessu fyrirbæri?
Á íslandi var á þessum tíma enginn
jarðfræðingur og í heimalandi hans
aðeins sárafáir. Um íslenska náttúru
gat hann helst fræðst af Sveini Páls-
syni lækni. Ekki fer þó mikið fyrir
þessum skilningi á eðli Suðurlands í
ritum Sveins, svo varla eru Henderson
komnar hugmyndir þaðan eða frá öðr-
um Islendingum.
Henderson var fæddur og upp alinn
í Skotlandi. Hann flosnaði upp úr iðn-
námi og lærði til prests, enda var hann
af strangtrúuðu fólki kominn. Hann
hafði haft mikinn og brennandi áhuga
á náttúrunni sem unglingur, en á þess-
um tíma gátu ekki aðrir en ríkir yfir-
stéttarmenn sinnt slíkum áhugamálum
og þá í krafti auðs síns, því yfirleitt gaf
slík ástundun ekki fé í aðra hönd.
Jarðfræðin sem fræðigrein var enn af-
ar ung og ófullkomin bæði að vitn-
eskju um jörðina og skilningi á hegð-
un hennar. Hugmyndir þær sem voru
að spretta fram um tilurð og þróun
jarðarinnar á þessum tímum og nú
kallast jarðfræði, eða jafnvel jarðvís-
indi, féllu ekki sérlega vel að gamal-
grónum hugmyndum og kenningum
kirkjunnar um sama efni. Skólun
Hendersons hefur þess vegna varla
verið til þess fallin að kveikja honum
svo skarpan skilning á sambandi flók-
inna náttúruferla sem hann virðist
hafa haft.
Fyrir og um aldamótin 1800 stóð
jarðfræði einna föstustum fótum í
Þýskalandi. Þar var aðaltalsmaður
hennar og kenningasmiður Abraham
Gottlob Werner (1749-1817). Hann
var kennari við Námuskólann í Frei-
berg í Saxlandi en skilningur á eðli og
gerð jarðskorpunnar aflaðist framan
af einkum við námuvinnslu og aðra
hagnýtingu bergs og jarðlaga. Aka-
demían í Freiberg lagði á þessum tíma
sérstaka rækt við námufræði. Werner
hafði mjög sterk áhrif á þá sem lögðu
sig eftir námufræðum og gerði þá í
raun að jarðfræðingum. Hann þótti
afar snjall málflytjandi og sérlega
hvetjandi lærifaðir. Áhrif hans og
kenningar bárust því víða um álfuna
og settu mark sitt á vinnubrögð og
hugsunarhátt þeirra er lögðu sig eftir
að lesa úr jarðlögunum. lllu heilli
reyndust, þegar fram liðu stundir,
margar veigamestu hugmyndir hans
og kenningar um jörðina vera rangar.
Því lifir nú ekki nema sumt af þeim í
starfi nútímajarðfræðinga. Kennsla
hans og eldmóður kveikti hins vegar
þann neista í mörgum lærisveinanna
sem nægði til þess að gera þá að þýð-
ingarmiklum frumkvöðlum í leitinni
að gagnlegum skilningi á gerð og eðli
jarðarinnar. í þeim hópi eru braut-
ryðjendur eins og Alexander von
Humbolt (1769-1859) sem gerði víð-
reistast allra jarðfræðinga fyrri tíma
og aflaði upplýsinga hvaðanæfa að og
bar þær saman. Megininntakið í hug-
myndum Werners um uppruna jarð-
laganna sem setja mestan svip á Norð-
ur-Evrópu var að flest jarðlögin væru
mynduð við útfellingu efna úr sjó þeg-
ar hann lá yfir löndunum fyrr á tím-
106