Náttúrufræðingurinn - 1993, Síða 86

reynst að nota orkumiklar hljóðbylgj-
ur til að skilja agnirnar að.
Ekki er heldur unnt að beita grein-
ingu með röntgengeislum á eldfjalla-
jarðveg. Til þess að röntgengeislarnir
endurvarpist frá jarðvegssýninu þarf
leirinn að vera blaðlaga og með hvert
lagið ofan á öðru, eins og blaðsíður
í bók. Því er vitaskuld alls ekki til að
dreifa hjá kúlulaga aliófani eða þráð-
laga ímógólíti og því hafa þessar
steindir ofl verið kallaðar „X-ray
amorph“ (myndlausar séðar með
röntgengeislum). Síðar verður vikið
að aðferðum til að greina leir í eld-
fjallajarðvegi.
ÞRÓUN HUGMYNDA UM LEIR
í ELDFJALLAJARÐVEGI
Gerð og eiginleikar blaðlaga leirs
hefur verið þekkt í alllangan tíma.
Öðru máli gegnir um leirsteindir í eld-
fjallajarðvegi. Lengi var talið að lítið
sem ekkert af leir væri að finna í eld-
fjallajarðvegi og svo var einnig um
íslenskan jarðveg. Var það m.a. talið
stafa af kulda sem kæmi í veg fyrir
myndun leirs. Þessu til stuðnings
bentu menn á hve auðugur íslenskur
jarðvegur er af lífrænum efnum, sem
stafar þá einnig af kuldanum sem
hamlar rotnun lífrænna efna.
Við jarðvegsmyndun í nágranna-
löndunum myndast yfirleitt eitthvert
afbrigði af hefðbundnu jarðvegssniði
á borð við það sem sýnt er á 5. mynd.
Efst er lífrænt en leirsnautt yfirborðs-
lag (A-lag) en þar fyrir neðan leirríkt
B-lag og síðan C-lag sem líkist
móðurefnunum þar fyrir neðan.
Hefðbundið leirlag vantar yfirleitt í
cldfjallajarðveg og hefur það oft villl
mönnum sýn við rannsóknir á eðli
eldfjallajarðvegs. Ástæðan er meðal
annars sú að á virkum gossvæðum
bætist í sífellu gjóska ofan á jarð-
veginn, sem kemur í veg fyrir upp-
byggingu klassískra jarðvegssniða. Þá
er algengt að eldfjallajarðvegur hafi
mikið af lífrænum efnum langt undir
yfirborðinu. Ástæðan er m.a. sú að
agnir í eldfjallajarðvegi binda lífræn
efni svo þau safnast fyrir í jarðvegin-
um. Þess vegna getur eldfjallajarðveg-
ur í hitabelti Japans verið ríkur af
lífrænum efnum þrátt fyrir hlýtt lofts-
lag og öra rotnun lífrænna efna.
Það er ekki fyrr en á síðustu árum
sent sæmileg mynd hefur fengist af
eðli leirs í eldfjallajarðvegi og ennþá
er deilt um sum atriði er varða bygg-
ingu þessara leirsteinda. Þekkingunni
hefur einkum IJeygt fram í Japan og á
Nýja-Sjálandi þar sem víðáttumikil
svæði eru þakin eldfjallajarðvegi.
GREINING STEINDA í
ELDFJALLAJARÐVEGI
Áður var vikið að því að ekki er
hægt að nota hefðbundnar aðferðir
við greiningu á leir í eldfjallajarðvegi.
Ymsar aðrar aðferðir má þó nota til
þess að greina þennan leir. Aðferð-
unum má skipta í þrjá meginflokka: í
fyrsta lagi eru efnafræðilegar aðferð-
ir, í öðru lagi kornastærðargreining
með sérstökum aðferðum og í þriðja
lagi hátækniaðferðir til að skoða
byggingu steindanna. Kornastærðar-
greiningin byggist á því að nota orku-
miklar hljóðbylgjur til að sundra klös-
unum sem leiragnirnar mynda en auk
þess eru notuð ýmis efni til að skilja
kornin sundur. Ekki er rúm til að skýra
hátækniaðferðirnar sem notaðar eru í
þessu skyni. Þær byggjast m.a. á mæl-
ingum á atómuppbyggingu steindanna,
t.d. með innrauðri geislun. Þá hafa
náðst ágætar myndir af þessum leir-
tegundum með rafeindasmásjám (sjá
t.d. 3. og 4. mynd). Auk þess gefa
mælingar á rafhleðslu og vatnsheldni
jarðvegsins til kynna hve mikið er af
leir í eldfjallajarðvegi.
80