Andvari - 01.01.1950, Side 29

andvari
Páll Eggert Ólason
25
ótt stórmenni“, landi og þjóð til heilla, ef hans hefði notið
lengur við.1) I III. bindi („Guðbrandur Þorláksson og öld hans“)
I jallar fyrri (og stærri) hlutinn um „efling konungsvalds á ís-
landi eftir siðskiptin”, en síðari hlutinn um skörunginn mikla á
biskupsstóli og afrek hans. Er hér sem lyft sé frá tjaldi og löngu
horfin fortíð dregin lram á sviðið hið næsta oss, „land og stund
í lifandi myndum" leidd fyrir sjónir, stórfellt og hryggilegt
»drama“ um gjörsópun íslenzks þjóðarauðs, ótrúlega mikils, burt
ór landi og hefting atvinnulífs, sem hvorttveggja varð orsök og
aðdragandi þeirrar niðurlægingar, er síðan varð hlutskipti þjóðar
vorrar um langt skeið. En á þessum örlagatímum gnæfir mikil-
mennið Guðbrandur biskup (konunghollur að vísu) við rökkur-
himin sögunnar, stórbrotinn um kosti og galla, guðsmaður og
veraldarhöfðingi í senn, harður refsingamaður, en stórvirkur um
að efla sanna siðabót og andlega menningu með þjóð sinni. Mörg-
Uln röngum dómum fyrri tíðar um menn og málefni þessarar
akfar er hér hrundið. Jafnvel Gottskálk biskup „grimmi“, sem
ekki á þó heima innan véhanda þessa tímabils, fær hér loks réttan
heiður sinn. — Enn fær Guðbrandur allmikið rúm í IV. bindi,
næst Arngrími lærða. Hér kynnumst vér andlegum viðfangsefn-
Urn þjóðar vorrar á þessu tímabili, að ógleymdu því, hve sýnt er
að þá, einmitt meðan verið er að reyta af þjóð vorri blóðfjaðr-
irnar og hún smánuð í erlendum ritum, reyndust íslendingar
þess umkomnir að launa rán og smán á þann veg, að þeir „vörp-
uðu fram á bókmenntaakur Norðurálfuþjóða frjóvu sáði, dýrum
sjóði og gildum, sem þeir höfðu hingað til varðveitt vel og aukið
sjálfum sér til handa“, eins og dr. Páll Eggert kemst að orði í
niðurlagskafla ritverks síns. Það fer vart hjá því, að oss finnist
1) Svipuð skoðun á Gissuri Einarssyni og hér birtist, mun hafa komið
ram i ritgerð Tryggva Þórhallssonar við samkeppni um dósentsemhætti í guð-
ræðideild háskólans 1917, en sú ritgerð hefir ekki verið prentuð (sjá „Lögréttu"
26- sept. 1917).