Heilbrigðismál - 01.06.1993, Blaðsíða 25

Tómas Jór
Markmið menntunar
á að vera að þroska
hæfileika fólks til
gagnrýni og til að vinna
markvisst gegn hroka og
þröngsýni, blekkingum
og bábyljum.
í heild, en einnig andlegu lífi
manna og velferð, uppeldi, mann-
legum samskiptum, menningu og
listum.
Slíkar sveiflur milli trausts og
vantrausts og fjölda annarra and-
stæðna í tilfinningalegri afstöðu eru
vel þekkt fyrirbæri á frumbernsku-
skeiði barna, en illt er þegar það
mótar líf hins fullorðna manns.
Þó menn leggi ekki alltaf skýrt
hugsaða merkingu í hugtakið
menning, mun enginn í alvöru
draga í efa gildi og nauðsyn menn-
ingar. En sérkennilegir fordómar
endurspeglast oft í yfirlætislegu og
háðslegu tali um svokallaða menn-
ingarvita, það er að segja listamenn
og áhugafólk um menningarmál.
Af þessari umræðu um marg-
slungna flokkadrætti fordómanna
má ráða að án dómgreindar getur
sjálf menningin orðið menningar-
fjandsamleg, framfarirnar skaðleg-
ar og tæknin banvæn. Hér er brýnt
að hafa í huga að mikill blæbrigða-
munur er á notkun orðsins menn-
ing í þessum tveimur tilvikum og í
raun róttækur merkingarmunur
svo einkennilegt sem það kann að
virðast. Merkingin er annars vegar
ytri neyslumenning, en hins vegar
menning með áherslu á andleg og
siðræn gildi. Slíkur merkingarmun-
ur er leynt og ljóst nýttur í for-
dómasmíðinni.
Trúarhugtakið er annað dæmi
um misnýtingu merkingarmunar.
Orðið trú getur annars vegar merkt
að trúa í þeim skilningi að taka eitt-
hvað algjörlega fyrir gefið sem
maður veit samt engar sönnur á.
Hins vegar merkir trú það að
treysta og vona. Þessi merking skír-
skotar þá til viðurkenningar á
mannlegum vanmætti og smæð og
þeirrar afstöðu að það megi reyna
að setja traust sitt á eitthvað æðra
og meira en sjálfan sig - þrátt fyrir
allt. Þessi síðari túlkun er í hnot-
skurn ein af uppistöðum kristin-
dómsins. Trúarfordómar eru al-
gengir og beinast stundum að
trúnni sjálfri sem fyrirbæri. Ef til
vill er það að einhverju leyti vegna
þess að trúin, eða raunar öllu held-
ur trúarbrögðin, hafa því miður
ekki alltaf látið gott af sér leiða og
einnig vegna rangrar túlkunar á
trúarhugtakinu.
Yfirleitt er talað um fordóma sem
afleiðingu af vanþekkingu og ótta
við breytingar og nýjungar og nán-
ast sem birtingarform íhaldsamrar
andstöðu gegn öðru en ríkjandi
kröfum og viðhorfum. En málið er
ekki svona einfalt. Fordómar birtast
líka sem andstaða gegn íhaldsemi,
að minnsta kosti vissri íhaldsemi.
Þessi öfgakennda róttækni gegn
Af umræðu um margslungna
flokkadrætti fordómanna má
ráða að án dómgreindar
getur menningin orðið
menningarfjandsamleg,
framfarirnar skaðlegar og
tæknin banvæn.
íhaldsemi er oft barnaleg nýjunga-
girni eða vanhugsuð oftrú á breyt-
ingum - eða niðurrifi - undir
fölsku flaggi umbóta. Athyglisvert
er að oft mætast þessar tvær gerðir
fordóma og tengjast í harla merki-
legum faðmlögum flókinna eigin-
girnissjónarmiða, hroka og þoku-
mekki sem erfitt er að sjá í gegnum.
Ef til vill er hér ekki um neinar
djúptækar andstæður að ræða,
heldur sýndaríhald og sýndarrót-
tækni sem enginn munur er á.
Þverpólitísk valdasamtrygging er
oft á bak við sýndarágreininginn.
Frekju og yfirgang getur verið til-
valið að hjúpa hæfilega margræð-
um hugtökum. Þau deyfa og slæva.
Brýnt er að gera sér grein fyrir
því að fordómur er eðli málsins
samkvæmt hvorki skýrt meðvitað-
ur né viðurkenndur sem slíkur. Ef
svo væri mundi sá sem hann hefur
vera kominn í innri mótsögn sem
væri alvarleg ógnun við þann
ávinning sem fordómurinn hefur
veitt honum. Sjálf mannkynsagan
og bókmenntirnar eru að sjálfsögðu
samfelld keðja af dæmisögum um
þetta.
ITér hefur verið stiklað á stóru
um fordóma og nokkur helstu af-
brigði þeirra, einkenni og afleiðing-
ar. Fordómafulla og einstrengislega
afstöðu virðist mega rekja til eða
tengja nokkrum meginfyrirbærum
og eru þessi helst: Oljósar skilgrein-
ingar í hugum manna, pólitískar
grillur, frumstæðir varnarhættir og
viðbrögð og loks almennt sinnu-
leysi og smásálarháttur - hina
víðfeðmu þröngsýni mætti kalla
það.
Magnús Skúlason er sérfræðingur í
geðlækningum og starfar við gcðdeild
Landspítalans.
ítarlegri grein um sama efni hefur
birst i tímaritinu Geðvernd.
HEILBRIGÐISMÁL 2/1993 25