Lesbók Morgunblaðsins - 04.04.2009, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. APRÍL 2009 Lesbók 9TÓNLIST
Og Cioran! Allt frá því ég kynntist honum
fyrst á sínum tíma var hann á sífelldu flakki
frá einum lista til annars og kom sér síðan
undir það síðasta fyrir á þeim svarta.
Skömmu eftir að ég flutti til Frakklands og
minntist á Anatole France við hann var það
einmitt hann sem hallaði sér upp að eyranu á
mér og hvíslaði kersknislega: „Nefndu nafn
hans aldrei upphátt hérna, það koma allir til
með að hæðast að þér!“
5
Líkfylgdin sem gekk á eftir Anatole
France var nokkurra kílómetra löng.
Síðan fór allt á annan endann. Fjögur
ung súrrealistaskáld voru svo æst
vegna þess að hann var látinn að þau skrif-
uðu níðrit um hann. Stóllinn hans í frönsku
akademíunni var auður, annað skáld, Paul
Valéry, var kosið til að setjast í hann. Sið-
venju samkvæmt varð hann að halda lofræðu
um hinn látna. Allan tímann meðan á lofræð-
unni stóð, ræðu sem varð fræg, tókst honum
að tala um France án þess að nefna hann á
nafn og bera lof á þennan nafnlausa mann,
augljóslega án þess að meina það.
Og í sama mund og kistan hans snerti
grafarbotninn hófst ganga hans í áttina að
svarta listanum. Hvernig? Voru orð nokkurra
ljóðskálda sem fremur fáir lásu nægilega
veigamikil til að hafa áhrif á lesendahóp sem
var hundraðfalt fjölmennari? Hvert hvarf
hún eiginlega, aðdáun þessara þúsunda fólks
sem höfðu gengið á eftir kistunni hans?
Hvert sækja svörtu listarnir kraft sinn?
Hvaðan berast leynilegu skipanirnar sem
þær hlýða?
Frá salonunum. Þeir hafa hvergi í heim-
inum leikið eins stórt hlutverk og í Frakk-
landi. Þökk sé aldagömlum hefðum aðalsins,
og síðan París þar sem rjóminn af mennta-
mönnum landsins þjappast saman á mjög lít-
ið svæði og framleiðir skoðanir; þeim er ekki
dreift út með vandaðri gagnrýni, upplýstri
umræðu, heldur með sláandi frösum, orða-
leikjum, snjöllum skeytum; (þannig er það:
lönd sem ekki eru miðstýrð þynna grimmd-
ina út, þau miðstýrðu þjappa henni saman).
Enn um Cioran. Á þeim tíma þegar ég var
handviss um að nafn hans skini á öllum gull-
listunum hitti ég þekktan menntamann: „Ci-
oran?“ sagði hann við mig og horfði lengi í
augun á mér. Síðan hló hann löngum, nið-
urbældum hlátri og sagði: „Hann er dandy
tómsins…“
6
Þegar ég var nítján ára trúði vinur
minn, sem var um það bil fimm ár-
um eldri en ég, sannfærður komm-
únisti (eins og ég), meðlimur í and-
spyrnuhreyfingunni í stríðinu (sannkallaður
andspyrnumaður sem hafði hætt lífi sínu og
ég dáðist að honum fyrir það), mér fyrir
áætlun sem hann var með á prjónunum:
gefa út nýja útgáfu af spilum þar sem
drottningarnar, kóngarnir, gosarnir yrðu
lögð af og í þeirra stað kæmu Stakhanov
eða Lenín; er það ekki frábær hugmynd að
sameina rótgróinn áhuga almennings á spil-
um og pólitískt uppeldi?
Síðan las ég Guðirnir eru þyrstir dag
einn í tékkneskri þýðingu. Aðalpersónan í
sögunni, ungur jakobínamálari að nafni Ga-
melin, bjó til ný spil þar sem Frelsi, Jafn-
rétti og Bræðralag voru komin í stað
kónga, drottninga og gosa… Ég varð ger-
samlega forviða. Er mannkynssagan þá
bara löng röð tilbrigða? Því ég var viss um
að vinur minn hafði aldrei lesið nokkurn
stafkrók eftir Anatole France. (Nei, aldrei;
mér fannst þetta svo ótrúleg tilviljun að ég
gáði að því.)
7
Þegar ég var ungur maður reyndi
ég að halda áttum í heimi sem var á
leið ofan í ginnungagap alræðis sem
enginn hafði séð fyrir, viljað,
ímyndað sér hvernig yrði í raun og veru,
síst af öllu þráð það og heimtað: bókin sem
gat sagt mér eitthvað af viti um þennan
framandi heim var Guðirnir voru þyrstir.
Gamelin, listmálarinn sem bjó til nýja út-
gáfu af spilum, er ef til vill fyrsta lýsingin í
bókmenntum á „afstöðulistamanni“. Og
hversu marga slíka sá ég ekki allt í kring-
um mig við upphaf kommúnismans! En það
sem greip mig heljartökum í þessari skáld-
sögu frá Frakklandi var ekki það að sagt
hefði verið til Gamelins, heldur sú dulúð
sem umvafði Gamelin. Ég segi „dulúð“,
vegna þess að þessi maður sem átti eftir að
senda menn undir fallöxina í tugatali hefði
eflaust á öðrum tíma verið elskulegur ná-
granni, góður samstarfsmaður, hæfi-
leikaríkur listamaður. Hvernig getur leynst
óþokki í stálheiðarlegum manni? Getur ver-
ið að óþokkinn sé innra með honum þegar
pólitískur friður ríkir? Ógreinanlegt? Eða
er ef til vill hægt að greina það? Getum við
sem höfum kynnst skelfilegum Gamelinum
komið auga á sofandi óþokka í elskulegum
Gamelinum sem eru allt í kringum okkur í
dag?
Þegar fólk losaði sig við blekkingar hug-
myndafræðinnar í landinu þar sem ég
fæddist missti það áhugann á „dulúðinni“
Gamelin: skepna er skepna, er nokkuð dul-
arfullt við það? Ráðgátan um tilveruna
hvarf á bak við pólitíska sannfæringu, og
sannfæringin gefur skít í ráðgátur. Þess
vegna er fólk ævinlega jafn heimskt fyrir
og eftir sögulegar þrekraunir, þrátt fyrir þá
miklu og auðugu reynslu sem þær veita því.
© Milan Kundera 2009
Kundera
Hvernig getur leynst
óþokki í stálheiðarlegum
manni? Getur verið að
óþokkinn sé innra með
honum þegar pólitískur
friður ríkir?
skrár 1993, skáldsagan Með hægð 1995 og
skáldsagan Óljós mörk 1997, en sú bók kom
fyrst í heiminum út hérlendis. Nýjasta skáld-
saga hans, Fáfræðin, kom út á íslensku haustið
2000. Eftir það hefur hann sent frá sér tvö rit-
gerðasöfn um skáldskap, tónlist og myndlist,
Tjöldin, árið 2005 og Une rencontre (Kynni) í
lok mars 2009.
Kundera býr nú ásamt konu sinni, Veru, í Par-
ís. Hann kenndi til skamms tíma við Ecole des
Hautes Études en Sciences Sociales þar sem
hann fjallaði um skáldsöguna í Mið-Evrópu og
samband tónlistarinnar og skáldsögunnar,
þessara tveggja sérevrópsku listforma. Hann
hætti því hins vegar fyrir nokkrum árum og
sinnir nú alfarið ritstörfum.
Þau hjónin hafa komið nokkrum sinnum til Ís-
lands og hafa mikið dálæti á landinu. Til gamans
má geta þess að Ísland kemur fyrir nokkrum
sinnum í bókum Kundera: Kveðjuvalsinum
(minnst á laxveiðar á Íslandi), Bókinni um hlátur
og gleymsku (minnst á einvígi Fischers og
Spasskís í Reykjavík), Svikunum við erfða-
skrárnar (vangaveltur út frá orðinu fjölskylda,
gönguferð um gamla kirkjugarðinn í Reykjavík),
Fáfræðinni (orðið söknuður, heimþrá og beina-
mál Jónasar koma þar m.a. við sögu), í Tjöld-
unum (fjallað nokkuð um Íslendingasögurnar)
og í þeirri nýjustu, Une rencontre (kafli um
skáldsöguna Svaninn eftir Guðberg Bergsson).
FR tók saman
Eftir Bergóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
Þ
að er óhætt að fullyrða að Elfrida
Andrée sé ekki þekkt tónskáld.
Ekki enn, í það minnsta, þótt nú
kunni það senn að breytast. Þessi
sænska tónlistarkona og tónskáld, sem
fæddist laust fyrir miðja 19. öld, þurfti
sannarlega að hafa fyrir tilvist sinni í heimi
tónlistarinnar, heimi karla, og ekki fyrr en
á síðustu árum að farið er að skoða verk
hennar að nýju og meta að verðleikum.
Tríó Nordica, skipað Auði Hafsteins-
dóttur fiðluleikara, Bryndísi Höllu Gylfa-
dóttur sellóleikara og píanóleikaranum
Monu Kontra, hefur átt sinn stóra þátt í því
að koma tónlist Elfridu á framfæri við okk-
ar tíma, allt frá því fyrir ellefu árum er
þær grófu upp Tríó í c-moll eftir hana,
æfðu og spiluðu á tónleikaferðalagi um
Norðurlönd.
Nú hefur Tríó Nordica hljóðritað geisla-
plötu með þremur kammerverkum Elfridu
Andrée, umræddu tríói, Píanókvartetti í a-
moll, þar sem Þórun Ósk Marinósdóttir
leikur með þeim, og Tríói í g-moll.
Lágu í handriti á bókasafni
„Við spiluðum c-moll-tríóið margoft á sínum
tíma, en höfum ekki spilað það mikið síð-
an,“ segir Auður. „Nýlega fundum við loks
hin tvö verkin, en þau hafa legið í handriti
óhreyfð á bókasafni í Stokkhólmi. Þau voru
reyndar gefin út í Bandaríkjunum fyrir
nokkrum árum en hafa lítið sem ekkert
verið spiluð þar. Verkin hafa varla verið
spiluð frá því að Elfride spilaði þau í gegn
með vinum sínum í heimahúsi á sínum tíma.
Þetta eru því frumupptökur á verkunum.“
Árið 1999 kom út bók í Svíþjóð um Elf-
ridu Andrée, skrifuð af Evu Öhrström, pró-
fessor í Tónlistarháskólanum í Stokkhólmi,
og segir Auður að framundan sé samvinna
hennar og tríósins um kynningu á Elfridu
og verkum hennar.
Auður segir að þótt verk Elfridu hafi
verið til á nótum í bandarísku útgáfunni
hafi þær að mestu notast við handrit Elf-
ridu, þar sem sums staðar hafi borið á milli.
„Þetta var talsvert grúsk, og á sumum
stöðum þurftum við að velja á milli, og laga
að því sem okkur fannst best. Við höfðum
heldur engar upptökur að styðjast við og
það var hollt fyrir túlkunina.“
Auður líkir Elfridu Andrée við Klöru
Schumann og segir verkum hennar svipa
um margt í anda til verka Klöru og Mend-
elssohns. Hún segir tónlistina lýríska, en
þótt hún sé ljúf og falleg sé stundum snúið
að spila hana.
Fékk ekki tækifærin
Sum verkanna voru samin þegar hún var í
skóla og segir Auður Elfridu hafa fengið
verðlaun fyrir tónsmíðar sínar. „Hún fékk
þó aldrei þau tækifæri sem hún hefði
þurft til að fá verk sín spiluð og til að
þróa sig sem tónskáld. Hún starfaði sem
organisti, þá loksins að hún fékk að gera
það, og hafði þess vegna ekki nægan tíma
til að semja. Það er enginn aragrúi af
verkum sem liggur eftir hana, mest org-
elmúsík, en kammerverkin skipa sér-
stakan sess hjá henni. Í Frakklandi er
nýbúið að gefa út bók um tónlist kvenna á
þessum tíma. Mona, píanóleikarinn, las
þessa bók, og þar kemur fram að verk
Elfridu séu mun betri en af var látið á
sínum tíma. Það sem konur gerðu þótti
ekki jafnmerkilegt og það sem karlmenn
gerðu. Samtíminn er að uppgötva verk
þessara kvenna sem stórfínar tónsmíðar.“
En hver verður þá framtíð Elfridu And-
rée að mati Auðar?
„Í þessum erfiða, erfiða heimi held ég
að hún sé búin að fá uppreisn æru; í
fyrsta lagi með bókinni sem var skrifuð
um hana, fyrir orgelverkin og fyrir kamm-
erverkin. Ég spái henni góðri framtíð og
tel hana komna á stall með Klöru Schu-
mann.“
Intim Musik í Svíþjóð gefur plötuna út,
en henni er dreift á Íslandi.
Spáð góðri framtíð
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Tríó Nordica Mona Kontra, Bryndís Halla Gylfadóttir og Auður Hafsteinsdóttir hafa gefið út verk eftir femínist-
ann og frumherjann Elfridu Andrée, sem sætti sig ekki við bann við því að konur væri organistar í kirkjum.
Tríó Nordica stendur fyrir
frumupptökum á kamm-
erverkum sænska organist-
ans, tónskáldsins og bar-
áttukonunnar Elfridu
Andrée
Elfrida Andrée lærði
tónsmíðar hjá Ludvig
Norman og Niels Gade,
auk þess að leggja
stund á orgelnám. Hún
þurfti að berjast fyrir
því að fá að starfa sem
organisti, en bannað
var í Svíþjóð að konur
gegndu organistastörf-
um. Réttlæting banns-
ins var sögð í orðum
Páls postula: „Látið konur vera hljóðar í
kirkjunni,“ og segir ævisöguritari Elfridu,
Eva Öhrström, að þeim orðum hafi Elfrida
aldrei gleymt.
Fyrir hennar tilstilli og baráttu var lög-
unum breytt, og árið 1861 varð Elfrida org-
anisti, fyrst í Stokkhólmi, og við dómkirkj-
una í Gautaborg frá 1867. Hún varð þekkt
sem organisti og samdi fjölda verka fyrir
orgelið, en þau hafa verið hennar þekkt-
ustu verk til þessa. Auk kammerverkanna
samdi hún stærri verk og sinfónísk, en
einnig óperuna Frithiofs Saga, sem byggð
var á texta Selmu Lagerlöf.
Elfrida var alla tíð mikil baráttukona fyrir
réttindum kvenna, ekki bara í tónlistinni.
„Hún fékk tveimur lagasetningum breytt í
þágu kvenna, organistalögunum og loft-
skeytalögunum. Hún kunni að morsa, og
barðist líka fyrir því að konur fengju að
starfa sem loftskeytamenn. Hún vann við
það líka. Hún var þrjósk og mikil kvenrétt-
indakona. Á sínum tíma þótti hún mjög
öfgafull, þótt okkur þyki það sem hún barð-
ist fyrir þá eðlilegt í dag. Hún barðist á öll-
um sviðum, og í enskunámi í skóla þver-
neitaði hún að fara með persónufornöfn í
þriðju persónu eintölu í þeirri röð sem
kennarinn ætlaðist til og heimtaði að fá að
segja „she – he – it“ en ekki „he – she – it“
eins og kennarinn vildi,“ segir Auður.
She – he – it
Tónskáldið
Elfrida Andrée