Morgunblaðið - 17.06.2010, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ 2010
andi á fingrum annarrar handar eða beggja,
ræður, sem ekki voru birtar skriflega á op-
inberum vettvangi. Til viðbótar við þessa
auknu kröfu um þátttöku forsetans í umræðu
og á málþingum bæði hér heima og á alþjóð-
legum vettvangi er krafan um gagnsæi, sem
við höfum reynt að koma til móts við á heima-
síðu forsetaembættisins. Með allri virðingu
fyrir öðrum kjörnum fulltrúum í okkar landi
held ég að enginn þeirra veiti jafn greiðan að-
gang að öllu, sem hann gerir, og við höfum
veitt á heimasíðu forsetaembættisins í rúman
áratug þar sem lýst er fundum, þátttöku í at-
höfnum og öðru því, sem forsetinn hefur að-
hafst.
Gæti gert forsetann athafnafælinn
Það er kallað eftir öðruvísi athöfnum og
þátttöku forsetans á okkar tímum en áður var.
Auðvitað segir forseti eitthvað efnislega þegar
hann flytur ræðu. Menn þurfa ekki alltaf að
vera sammála því, það getur verið snúið að
gera það alltaf þannig að öllum líki. Ég held
líka að það sé raunhæfara og kannski réttara
að segja: það sem sameinar okkur sem þjóð,
sameiningartáknin, eru þjóðtungan, menn-
ingin, arfleifðin, sagan, samfélag okkar og í
vaxandi mæli náttúran og viðhorf okkar til
hennar. Það getur verið erfitt að setja ein-
stakling, sem þarf að gegna mörgum hlut-
verkum, sem oft geta rekist á og leitt til átaka,
í sama flokk og þessa þætti.
Ef lögð væri höfuðáhersla á þennan þátt eru
líkur á að það leiddi til að forsetinn yrði at-
hafnafælinn og sæti kannski bara hér á Bessa-
stöðum, læsi bækur inni í bókhlöðunni, labbaði
um túnin og passaði að gera sem minnst. En
slíkt verklag mundi víða falla í grýttan jarð-
veg.“
– Því hefur verið haldið fram að þú hafir
breytt eðli forsetaembættisins, meðal annars
með því að nýta málskotsréttinn, og gert það
pólitískara. Menn hafa leitt getum að því að
flokkarnir sæju því ríkari ástæðu til þess en
áður að tefla fram frambjóðendum vegna þess
að sitjandi ríkisstjórnir viti aldrei hvar þær
standi þegar forsetinn er annars vegar.
„Ég vil segja tvennt um þetta. Annað snertir
söguna. Það var mikill pólitískur ágreiningur
um Svein Björnsson. Hann birtist á hinni
miklu hátíðarstund 1944 þegar lýðveldið var
stofnað og stór hluti Sjálfstæðisflokksins
treysti sér ekki til að kjósa hann. Og eins og ég
nefndi áðan var mörgum árum eftir andlát
hans háð hörð ritdeila á síðum Morgunblaðsins
um verk Sveins.
Í fyrstu kosningunum, sem fóru fram eftir
lát Sveins, buðu Framsóknarflokkurinn og
Sjálfstæðisflokkurinn fram séra Bjarna Jóns-
son, hann var formlegur frambjóðandi flokk-
anna, samþykktur í miðstjórnum þeirra sem
flokkslegur frambjóðandi. Þegar hann tapaði
kosningunni var um nokkurt skeið umræða um
það hvort ríkisstjórn Sjálfstæðis- og Fram-
sóknarflokks ætti að segja af sér. Það er
grundvallarmisskilningur á sögunni að halda
því fram að forsetaembættið hafi ekki verið
pólitískt í almennum skilningi þess orðs.“
– En var ekki einmitt frambjóðanda flokk-
anna hafnað þegar Bjarna Jónssyni var teflt
fram?
„Því var þá hafnað með því að kjósa einn af
helstu stjórnmálamönnum landsins sem for-
seta, Ásgeir Ásgeirsson, sem hafði klofið sig út
úr Framsóknarflokknum og fór yfir í Alþýðu-
flokkinn og var meðal umdeildustu stjórnmála-
manna sinnar tíðar. Ráðherrarnir háðu fyrst
og fremst kosningabaráttuna fyrir séra Bjarna
Jónsson, ekki hann sjálfur.
Sú umræða, sem þú vékst að áðan, byggist á
því að menn hafa annað hvort ekki kynnt sér
þessa sögu eða kjósa að ýta henni til hliðar, því
að tveir fyrstu forsetarnir, Sveinn Björnsson
og Ásgeir Ásgeirsson, komu báðir af stjórn-
málavettvangi og um verk þeirra og kjör voru
margvísleg stjórnmálaleg átök.“
Ekki ætlun mín að breyta embættinu
– En það gegnir kannski öðru máli um þá
sem á eftir þeim komu.
„Ég vildi halda þessu til haga vegna þess
hvernig þú spurðir. Reyndar var það þannig í
tíð Kristjáns Eldjárns að hann var sá forset-
anna, sem kannski komst næst því að sjá sig til
knúinn að mynda utanþingsstjórn eftir að lýð-
veldið var stofnað og það ekki bara einu sinni,
heldur tvisvar. Það munaði bara nokkrum dög-
um þegar Gunnari Thoroddsen tókst með því
að kljúfa sig frá Sjálfstæðisflokknum á þingi
með nokkrum öðrum mönnum, að koma í veg
fyrir að Kristján myndaði utanþingsstjórnina.
Dómur sögunnar hefði kannski verið annar ef
Gunnari Thoroddsen hefði ekki tekist á síðustu
stundu að mynda þinglega ríkisstjórn.
Það hefur ekki verið ætlun mín að breyta
forsetaembættinu á þann hátt, sem þú nefndir,
en örlögin höguðu því þannig að í tvígang end-
uðu málefni, sem valdið höfðu miklum deilum á
þingi og meðal þjóðarinnar á þessu borði, sem
við sitjum nú við. Það var ekki ósk mín að þau
lentu hér á þessu borði. Það var ekki ég, sem
bjó til þá atburðarás. Það voru flokkarnir á Al-
þingi og ríkisstjórnir á hverjum tíma og sam-
spil þeirra við Alþingi og þjóðina, sem leiddi til
þess að málin enduðu á borði forsetans. Hann
stóð frammi fyrir því að taka ákvörðun um
hvort þjóðin ætti að fá þann rétt, sem hún hef-
ur samkvæmt stjórnarskránni, að hafa síðasta
orðið í þessum málum.“
Icesave-málið fékk aðra mynd
Ólafur Ragnar telur að með ákvörðunum
sínum hafi hann sýnt að hann tók efnislega á
þeim málum án tillits til flokkspólitískra hags-
muna eða stöðu ríkisstjórnar á hverjum tíma.
„Og þeir spádómar, jafnvel prófessors í stjórn-
málafræði, um að ég myndi ekki vísa Icesave-
lögunum til þjóðarinnar vegna þess að þeir,
sem prófessorinn kallaði vini forsetans og þeir,
sem voru með honum í flokki áður fyrr – sem
er nú sérkennileg stjórnmálafræði – væru á
móti því, reyndust staðlausir.
Ég tel mig hafa í báðum tilvikunum tekið
ákvörðun á þeim grundvelli, sem forseta ber
að virða, án tillits til flokkspólitískra hags-
muna, án tillits til stöðu ríkisstjórnar á hverj-
um tíma, heldur eingöngu samkvæmt eðli
málsins og því sem þjónaði hagsmunum Ís-
lendinga.
Í báðum tilvikunum varð niðurstaðan sú að
deilur um málin viku fyrir kyrrð og bærilegri
sátt. Sex árum eftir að ég vísaði fjölmiðla-
frumvarpinu til þjóðarinnar hafa ekki verið
deilur á Alþingi eða milli stjórnmálaflokkanna
um það málefni. Og Icesave-málið hefur fengið
aðra ásýnd en það hafði. Ég get með engu móti
fallist á að ég hafi af sjálfsdáðum gert forseta-
embættið pólitískara með þessum ákvörð-
unum. Þvert á móti hafi ég undirstrikað sjálf-
stæði embættisins og hollustu þess gagnvart
þjóðinni, virt þann grundvallarskilning að for-
setinn sækir umboð sitt til þjóðarinnar og er
bara ábyrgur gagnvart henni.
Þá fyrst teldi ég að forsetinn væri kominn í
hættu ef hann léti flokkspólitíska hagsmuni
eða valdastöðu ríkisstjórnar á hverjum tíma
hræða sig frá að taka ákvörðun, sem væri í
samræmi við hagsmuni þjóðarinnar.“
– Niðurstaðan í þjóðaratkvæðagreiðslunni
um Icesave gat ekki orðið mikið meira afger-
andi. Hvaða áhrif heldur þú að þín framganga
og atkvæðagreiðslan hafi haft á stöðu Íslands?
„Í fyrsta lagi er það nú gleðilegt að allar þær
miklu hrakspár, sem settar voru fram í að-
draganda ákvörðunar minnar ...“
– Ertu þá að tala um minnisblaðið, sem þú
fékkst frá ríkisstjórninni?
„... ekki bara það, heldur eins ummæli fjöl-
margra, ekki bara ráðamanna heldur einnig
álitsgjafa og jafnvel sérfræðinga í fræða-
samfélaginu, prófessora og kennara við há-
skólana, það kom mikil sveit fram með hrak-
spár. Engin af þessum hrakspám hefur ræst
sem betur fer. Það felst líka lærdómur í því.
Forsetinn á ekki að láta hræða sig frá ákvörð-
unum, sem hann telur réttar, þótt ýmsir reyni
að setja afgerandi þrýsting á hann með hrak-
spám af þessu tagi. Meðal annars var fullyrt að
með synjun staðfestingar á lögunum myndi ég
bera ábyrgð á gífurlegu efnahagslegu tjóni
þjóðarinnar, ég myndi bera ábyrgð á því að öll
tengsl okkar við alþjóðafjármálaheiminn lok-
uðust, ég myndi bera ábyrgð á því að Ísland
yrði útskúfað og þar fram eftir götunum. Það
er ánægjulegt að staða þjóðarinnar er efna-
hagslega sterkari í dag en hún var um síðustu
áramót, bæði hvað snertir hinn alþjóðlega fjár-
málaheim, samskipti við aðrar þjóðir og annað.
Þjóðaratkvæði veitti þjóðinni styrk
Í öðru lagi tel ég – sem að vísu er erfitt að
mæla – að við þjóðaratkvæðagreiðsluna um
Icesave hafi þjóðin öðlast styrk. Samstaða
hennar og sjálfsöryggi hafi eflst, sem var
nauðsynlegt í kjölfar hrunsins og þess áfalls,
sem við urðum öll fyrir, bæði sem ein-
staklingar og þjóð. Þótt ekki sé hægt að mæla
þetta eins og hin efnahagslegu áhrif er ég ein-
dregið þeirrar skoðunar að í þeirri endurreisn
í víðri merkingu, sem brýnt var fyrir þjóðina
að ná, hafi þjóðaratkvæðagreiðslan verið mik-
ilvægur áfangi. Hún hafi endurskapað sjálfs-
traust þjóðarinnar og þar með gert okkur bet-
ur í stakk búin til að takast á við erfiðleikana,
sem enn blasa við og krefjast lausna.
Í þriðja lagi tel ég alveg afdráttarlaust og á
því er enginn vafi að sú ákvörðun að vísa Ice-
save-málinu í þjóðaratkvæðagreiðslu og
hvernig hún fór fram og niðurstaða hennar
hafi tvímælalaust styrkt stöðu Íslendinga í al-
þjóðasamfélaginu, alþjóðlegum fjölmiðlum,
umræðum meðal sérfræðinga og áhrifafólks
vítt og breitt um veröldina. Ég hef átt við-
ræður við mikinn fjölda áhrifafólks, bæði þjóð-
arleiðtoga, áhrifafólk í fjármálalífi, viðskipta-
lífi, suma áhrifaríkustu fjölmiðlamenn
Vesturlanda, og get því tvímælalaust fullyrt að
staða okkar er mun sterkari í dag en hún var
áður.
Ég hef á þessum sex mánuðum frá ákvörðun
minni farið í fjórar umfangsmiklar viðtalalotur
við hinn alþjóðlega fjölmiðlaheim, bæði þegar
ég tók ákvörðunina í byrjun janúar, þá í
tengslum við hið mikla efnahagsþing í Davos, í
þriðja skipti þegar þjóðaratkvæðagreiðslan fór
fram og loks fyrir rúmum mánuði. Í þessum
lotum fór ég í viðtöl við allar helstu sjónvarps-
stöðvar, sem hafa alþjóðlega útbreiðslu í ver-
öldinni, fjölmiðla í Hollandi, Bretlandi, áhrifa-
rík blöð í viðskiptaheimi og þjóðmálum.
Það merkilega er að ef frá er talið stutt og
jafnvel vandræðalegt viðtal, sem Alistair Dar-
ling fór í við Richard Quest á CNN eftir viðtal
hans við mig, að þrátt fyrir að ég hafi verið í
viðtölum við svo margar stöðvar BBC að ég
hef ekki lengur tölu á þeim, þrátt fyrir allan
þennan mikla málflutning minn og annarra
hefur enginn ráðamaður Bretlands treyst sér
til þess að fara í leiðangur til að mæla gegn
rökum okkar. Það finnst mér segja sína sögu,
einkum í ljósi þess hve ákafir Gordon Brown
og Alistair Darling voru í október 2008 að tala
um Ísland og nýta sér málflutning um Ísland í
eigin þágu.
Þú spurðir líka hvað tæki við. Það veit eng-
inn. Í Bretlandi eru nýafstaðnar kosningar og
sú stjórn, sem við áttum í deilum við, er farin
frá. Við tók samsteypustjórn, sem er allt ann-
arrar gerðar, og við eigum eftir að ræða við
hana.
Grundvöllurinn nú vilji þjóðar
Í öðru lagi hafa farið fram þingkosningar í
Hollandi, sem hafa leitt til djúprar stjórn-
arkreppu. Taflið snýr því ekki að okkur um
þessar mundir, þvert á móti eru spurning-
armerkin yfir Bretum og Hollendingum.
Í millitíðinni tel ég tvímælalaust að staða Ís-
lands hafi styrkst á afgerandi hátt og þar eigi
þjóðaratkvæðagreiðslan kannski mestan hlut.
Hún hóf til vegs það sem er grundvöllur hins
vestræna lýðræðis, vilja þjóðar. Þar var skap-
aður farvegur til að vilji fengi að birtast.
Þess vegna er staða málsins einnig sú nú að
hinir erlendu viðsemjendur, sem eru vestræn-
ar lýðræðisþjóðir, vita það að grundvöllur
málsins hér á Íslandi er vilji þjóðarinnar, ekki
bara málflutningur embættismanna eða samn-
inganefnda. Lausn málsins þarf þess vegna að
taka mið af og vera í samræmi við vilja ís-
lensku þjóðarinnar.“
– Þú nefndir áðan að forsetaembættið væri
orðið miklu viðameira og það kæmi meðal ann-
ars fram í því hvað forsetinn þyrfti nú að flytja
miklu fleiri ræður en í upphafi. Margar af þín-
um ræðum á meðan á útrásartímanum stóð
hafa verið gagnrýndar og ræða, sem þú fluttir í
Walbrook-klúbbnum í London 3. maí 2005 með
hinni fleygu setningu „You ain’t seen nothing
yet“ verið gerð að hluta fyrir heild í þeirri um-
ræðu. Þegar sú ræða er lesin mætti halda að
þú værir að tala um þjóð ofurmenna en ekki
mennskra manna. Þetta er ein ástæðan fyrir
því að í áramótaskaupinu var veist harkalega
að þér. Finnst þér þú hafa gert þessi mál upp
við þjóðina?
„Það er á margan hátt erfitt að svara þeirri
spurningu vegna þess að svo ólík sjónarmið
eru uppi meðal þjóðarinnar um þennan þátt,
allt frá harðri gagnrýni einstakra aðila yfir í
það sjónarmið að slíkur málflutningur hafi ver-
ið eðlilegur þáttur í því hvernig við túlkuðum
íslenska hagsmuni á þessum tíma.
Of mikið gert úr vægi málflutnings
Það er erfitt fyrir mig að velta því fyrir mér
með hvaða hætti ég ætti að gera þessi mál upp.
Það sem ég hef hins vegar sagt og sagði strax í
kjölfarið á þessari atburðarás er að í ljósi þess
sem síðan hefur gerst er alveg ljóst að ým-
islegt var ofsagt í mínum málflutningi. Menn
hafa hins vegar haft tilhneigingu til þess að
taka það bæði úr samhengi og ræða um það
eins og þetta hafi verið meginmálflutningur
minn á þessum tíma.
Þú sagðir að ég hefði flutt margar ræður um
„Þá fyrst teldi ég að forsetinn væri
kominn í hættu ef hann léti flokks-
pólitíska hagsmuni eða valdastöðu
ríkisstjórnar á hverjum tíma hræða sig
frá að taka ákvörðun, sem væri í sam-
ræmi við hagsmuni þjóðarinnar.“