Morgunblaðið - 17.06.2010, Blaðsíða 24

24 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ 2010
Íslenskar þjóðsögur
eru hluti menningar
okkar. Mann fram af
manni hafa þær lifað
með okkur, verið
skemmtun, fróðleikur
og brú sem tengt hef-
ur unga og aldna –
kynslóð við kynslóð.
Þá hafa þær, með
öðru, mótað mat okk-
ar á lífinu, verðmæt-
um þess, og viðhorf til yfirnátt-
úrulegra afla, hverra tilvist verður
hvorki sönnuð né afsönnuð með
þeim aðferðum sem nútíma-vísindi
beita, heldur byggist á trú og til-
finningum – sem enginn skyldi
gera lítið úr. Í dag, 17. júní 2010,
þegar við fögnum frelsi þjóð-
arinnar og stofnun sjálfstæðs lýð-
veldis 1944, skulum við velta fyrir
okkur stöðu þjóðfélagsins og lífs-
mati okkar – og líta á eina þjóð-
sögu.
„Sjaldan hef ég
flotinu neitað“
Þessi setning, sem allir þekkja,
kemur úr þjóðsögunni Krossgötur
og segir frá þeirri þjóðtrú að á
ákveðnum nóttum ár hvert geti
menn setið á krossgötum og flykk-
ist þá að álfar sem bjóða gull og
gersemar hverjum sem þeim vill
fylgja. En – engu má svara og
ekkert þiggja, heldur standa upp
þegar dagar og segja: „Guði sé lof,
nú er dagur um allt loft“. Fara þá
álfarnir og skilja eftir allar þær
gjafir sem þeir buðu.
Saga þessi segir frá manni er
Fúsi hét og sat á krossgötum á
jólanótt. Hann sá við gylliboðum
og stóðst allar freistingar þar til
álfkona kom og bauð honum flot-
skildi. Það stóðst Fúsi ekki, held-
ur sagði: „Sjaldan hef ég flotinu
neitað“ og beit bita úr einum
skildinum. Varð hann þegar vit-
stola og trylltist.
Þó hlutverkaskipan sé ekki jafn
einföld, getum við heimfært þessa
sögu upp á nútímann. Hún fjallar í
raun um svikráð, græðgi, sigur
hins illa og fall þess er býður
freistingu heim. Saga Fúsa rúmast
á hálfri blaðsíðu í Þjóðsögum Jóns
Árnasonar. Nútímaútgáfan fyllir
nær tug þykkra bóka sem tók
fjölda fóks heilt ár að undirbúa og
færa í letur. Þar má lesa hvernig
krossgötur svikráða
voru fundnar eða
lagðar. Þangað komu
margir „álfar“. „Fús-
ar“ reyndust all-
fjölmennir – og gráð-
ugir. Flestir þeirra
eiga nú hvorki flot né
heldur vita þeir hvað
skuli til bragðs taka –
frekar en Þjóðsögu-
Fúsi.
Við getum gefið
okkur að vitfirring
Fúsa hafi bitnað á
fjölskyldu hans þótt ekki sé þess
getið. Á sama hátt hefur fram-
ferði, græðgi, siðleysi og veik lund
okkar „álfa og Fúsa“ valdið stór-
fjölskyldu þeirra – okkur öllum –
óbætanlegu tjóni af ýmsu tagi.
Senn blasa aðrar krossgötur við
okkur Íslendingum. Munum við
reynast snjallari Fúsa eða munum
við falla fyrir svikráðum og gylli-
boðum „álfa“ – og glata því sem
dýrmætast er?
Lýðræði og gegnsæi
Fyrir rúmu ári kaus þjóðin tvo
flokka til valda í stað þeirra
tveggja sem sagðir voru sekir um
einkavinavæðingu, bruðl, aðgerða-
og eftirlits-leysi svo og að dansa
árum saman kringum gullkálf,
jafnt í vinnutíma sínum sem utan.
Fyrir kosningarnar fordæmdu
þessir „nýju“ flokkar framferði
fyrri valdhafa fyrir auðmannadek-
ur, bruðl og þjóðsvik. Þeir lofuðu
okkur heiðarleika, óskertu sjálf-
stæði, eign þjóðarinnar á auðlind-
um, gegnsæjum stjórnarháttum og
verulegri aukningu beins lýðræðis
á kostnað fulltrúalýðræðis. Tiltek-
inn hluti þjóðarinnar, t.d. 20%,
skyldi geta kallað eftir þjóð-
aratkvæðagreiðslu um öll stórmál,
krafist þingrofs og nýrra kosn-
inga. Síðast en ekki síst skyldi
slegin skjaldborg um heimili
landsmanna og hjólum atvinnulífs-
ins haldið gangandi í þeim þreng-
ingum er við blöstu.
En – því miður; ríkistjórn heið-
arleika og gegnsærra stjórn-
arhátta á sér önnur markmið:
ESB. Til að ná því segir hún
ósatt, fer á bak við þjóð og þing –
og leynir upplýsingum. Þessir
boðberar aukins lýðræðis sam-
þykkja á Alþingi að við skulum
ekki spurð hvort við viljum leggja
í aðildarviðræður við ESB og jafn-
framt, að náist samningur skuli
hann ekki borinn á bindandi hátt
undir þjóðina. Við ráðum engu.
Sakir áhugans á ESB vill stjórnin
ekki styggja erlenda ráðamenn og
gengur því eftir þeim með grasið í
skónum að fá að borga hina al-
þekktu Icesave-kröfu. Á sama
tíma falla fyrirtækin, fjölskyldur
missa atvinnu sína og heimili, op-
inber gjöld hækka og lágar bætur
til aldraðra og öryrkja eru skert-
ar. Þegar a.m.k. 20% þjóðarinnar
leggur fram áskorun um að krafan
sé ekki borguð, enda ósönnuð,
þverskallast stjórnin við. Stjórn-
arskrárbundin þjóðar-
atkvæðagreiðsla, fyrir íhlutun for-
seta landsins, leiðir svo í ljós að
meira en 90% þeirra sem kjósa er
andvígur Icesave-áformum stjórn-
valda – sem þau máttu reyndar
vita fyrir af tíðum skoðanakönn-
unum. Stjórnmálamenn bregðast
ókvæða við og segja tímabært að
setja forsetanum verkreglur er
takmarki völd hans og verksvið!
Þjóðaratkvæðagreiðsla
Þegar ríkisstjórnin nær sam-
komulagi við ESB um innlimun Ís-
lands mun það lagt fyrir þjóðina
til umsagnar – sem ekki er bind-
andi, eins og fyrr segir. Síðan get-
ur stjórnin skrifað undir. – Málið
afgreitt. Auðvitað er það þægi-
legra fyrir stjórnmálamennina að
geta bent á jákvæða niðurstöðu
þjóðaratkvæðagreiðslunnar. Þess-
vegna verður okkar freistað, sér-
staklega síðustu mánuðina. Þá
sitjum við á krossgötum líkt og
Fúsi forðum.
Ég vona, lesandi góður, að þjóð-
in þrauki nóttina og þú verðir
meðal þeirra sem að morgni geta
sagt: Guði sé lof, nú er dagur um
allt loft.
Þjóðsögur fyrr og nú
Eftir Baldur
Ágústsson » Saga Fúsa rúmast á
hálfri blaðsíðu í
Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar. Nútímaútgáfan
fyllir nær tug þykkra
bóka sem tók fjölda fóks
heilt ár að undirbúa og
færa í letur.
Baldur Ágústsson
Höf. er fv. forstjóri og frambjóðandi í
forsetakosningum 2004 – www.lands-
menn.is – baldur@landsmenn.is
Þrátt fyrir úrhellis-
rigningu þann dag,
sem gerði Öxarárfoss
þrisvar sinnum
breiðari en venju-
lega, er hann í hug-
um okkar, sem upp-
lifðum stofnun
lýðveldisins á Þing-
völlum, bjartasti og
hamingjuríkasti dag-
ur íslenskrar þjóðar.
Í þjóðaratkvæðagreiðslu um stofn-
un lýðveldis var kjörsókn 98,6%.
Sambandsslitin við Danmörku
voru samþykkt með 99,5% gegn
0,5%.
17. júní 1944 fékk þjóðin aftur
fullt frelsi til að ráða eigin málum,
sem forystumenn hennar voru
neyddir til að láta af hendi í Kópa-
vogi, umkringdir alvopnuðum
dönskum hermönnum þann 28. júlí
árið 1662. Af þessu má sjá, eins og
enn gerist, að glatað frelsi þjóðar
er ekki auðvelt að öðlast á ný. Og
það fékkst ekki fyrirhafnarlaust.
Við stofnun lýðveldisins var minn-
ing Jóns Sigurðssonar og sam-
herja hans umvafin virðingu og
þakklæti fyrir baráttu þeirra fyrir
frelsi þjóðar sinnar. Við, jafn-
aldrar mínir, upplifðum kreppu
árin sem börn og tókum fullan
þátt í lífsbaráttu fyrri kynslóða. Á
fermingaraldri vorum við með
margra ára reynslu í öllum störf-
um til sjávar og sveita. Það kom
sér vel á lífsleiðinni. Við munum
fátæktina – og fólk á miðjum
aldri, útslitið af þrældómi frá
bernsku.
Slæm kjör verkamanna og enn
verri kjör kvenna. Óttann við að
þurfa að biðja fátækt sveitarfélag-
ið um hjálp til að halda lífi í fjöl-
skyldunni. Enginn taldi sig eiga
rétt á neinu frá ríkinu. Við skuld-
uðum ríkinu ekki mikið þegar við
fórum að vinna fyrir launum og
greiða skatta.
Við munum breytingarnar sem
urðu fyrir 70 árum, þegar skyndi-
lega buðust vel launuð störf fyrir
allar vinnufúsar hendur. Harða
baráttu verkafólks fyrir bættum
kjörum – og átök þeirra sem
dreymdi um Sovét-Ísland og hinna
sem aðhylltust vest-
ræna stjórnarhætti.
Ég man þegar útlendu
togararnir drógu troll-
in yfir lóðir smábát-
anna á grunnmiðum.
En sigur í landhelgis-
stríðum við stórveldi
hefur tryggt okkur
200 mílna landhelgi.
Margar konurnar
börðust hetjulega. Ég
minnist viðtals við
eina þeirra, hátt á tí-
ræðisaldri, sem enn var full af
baráttuanda. Hún hét Jóhanna
Sigurðardóttir. Mikið höfum við
öllu þessu fólki að þakka og meg-
um ekki gleyma því.
66 ára afmæli íslenska
lýðveldisins
Víst má það kallast kaldhæðni
örlaganna, að einmitt þennan dag
skuli forsætisráðherra Íslands, frú
Jóhanna Sigurðardóttir, sonar-
dóttir baráttukonunnar og nöfnu
sinnar sem getið er um hér að
framan, binda miklar vonir við að
stjórnarfundur Evrópusambands-
ins, sem halda á í dag, geri það
fyrir hana að samþykkja einlæga
umsókn hennar um að losa ís-
lensku þjóðina við frelsið og
stjórna málefnum komandi kyn-
slóða á Íslandi um ókomin ár, því
við getum það ekki sjálf!
„Flokkum hinna vinnandi
stétta“ tókst í fyrsta skipti í sög-
unni að sannfæra þjóðina um að
þeim einum sé treystandi til að
ráða fram úr vandamálum hennar.
Enda lofuðu þeir að reisa skjald-
borg um hag heimilanna og leysa
öll vandamál fljótt og vel, fyrir
opnum tjöldum, uppi á borðinu.
Stjórnin hefur áttað sig á því, að
hún ræður ekki við verkefnið.
Engin sést skjaldborgin. Tjöldin
eru að vísu opin, en eins og allir
vita fer mestallt starf stjórnar-
innar fram á bak við tjöldin.
Vandamálin dafna að mestu óá-
reitt undir borðinu.
Trúlega hefur Jóhanna Sigurð-
ardóttir eldri – og samherjar
hennar í Alþýðuflokknum og Sósí-
alistaflokknum – aldrei trúað því
að sá dýrðardagur ætti eftir að
renna upp að flokkar þeirra yrðu
einráðir í ríkisstjórn Íslands, þrátt
fyrir að ekki tækist að gera það
að sovétríki.
Þau hefðu enn síður trúað því,
að sú stjórn kæmi beinlínis í veg
fyrir að atvinnulíf blómgaðist og
léti þúsundir manna vera atvinnu-
lausa mánuðum saman, þótt næg
verkefnin bíði, en telja brýnasta
verkefnið vera að svipta þjóðina
frelsinu, sem hún hafði svo lengi
þráð.
Er þetta þjóðin sem var fræg
fyrir að hafa ritað og þekkt sögu
sína í 1100 ár ?
Hefur hún gleymt erfiðri lífs-
baráttu fyrri kynslóða undir er-
lendri stjórn ?
Hefur hún óskað aðstoðar inn-
lendra aðila, áður en hún bað ESB
að taka við því ?
Getur verið að þjóðin hafi kosið
þetta fólk til að gefa Evrópusam-
bandinu landið og miðin og allt
sem því fylgir og fylgja ber?
17. júní 1944
og 2010
Eftir Óskar
Jóhannsson.
Óskar Jóhannsson
»Er þetta þjóðin sem
var fræg fyrir að
hafa ritað og þekkt sögu
sína í 1100 ár? Hefur
hún gleymt erfiðri lífs-
baráttu fyrri kynslóða
undir erlendri stjórn?
Höfundur er fv. kaupmaður.
„Ekki er ég neitt
hræddur um, að ykkur
mistakist með þjóðhá-
tíðina. Einungis að þið
ekki skammist ykkar
fyrir að vera eins og
þið eruð. Það er mesta
heimska að skammast
sín fyrir, þó maður sé
fátækur og geti ekki
spilað stórþjóð.“
Í þessum orðum
Jóns Sigurðssonar í
bréfi til Sigfúsar Eymundssonar
1874 er fólgið mikið umhugsunar-
efni og sígilt fyrir okkur Íslendinga
og er það eins og fyrri daginn hjá
honum. Það hefur aldrei kunnað
góðri lukku að stýra fyrir smáþjóð
að ætla sér að gleypa allan heim-
inn. Þetta vissi Vestfirðingurinn
Jón forseti. En að halda á sínu með
skörungsskap var hans aðalsmerki.
Hann þreyttist aldrei á að brýna
fyrir þjóð sinni að Ísland ætti að
vera sjálfbjarga og sækja fram. En
ofmetnaðurinn var úti í hafsauga
hjá Jóni okkar. Hann gagnrýndi
Dani hispurslaust og málefnalega.
Og þeir báru mikla virðingu fyrir
þessum manni, sýndu honum mikið
traust og sneru sér jafnvel við á
götu til að votta honum virðingu
sína. Þó hann væri frá lítilsvirtri
hjálendu þeirra sáu
þeir og virtu mann-
dóminn og skörungs-
skapinn sem af honum
geislaði.
En skyldi Jón Sig-
urðsson ekki hafa
snúið sér við í sinni
steyptu gröf að und-
anförnu? Hann, sem
var potturinn og
pannan á hinu end-
urreista Alþingi og
mótaði þróun þess,
horfir á þingmenn á
táknrænan hátt ofan af vegg og ut-
an af Austurvelli. Honum hlýtur að
vera brugðið yfir algjörum van-
mætti, úrræða- og samtakaleysi
kjörinna fulltrúa þjóðarinnar. En
skyldi þetta blessaða fólk á löggjaf-
arsamkomunni ekkert geta lært af
fordæmi hans? Jú, svo sannarlega.
Allir nýir þingmenn og hinir gömlu
einnig ættu að fara á námskeið og
tileinka sér hvað Jón Sigurðsson
forseti hafði fram að færa á sínum
tíma hvað Alþingi snerti og almenn
þjóðmál. Þeir hafa gott af því að
læra um staðfestu hans og einurð,
samfara samningalipurð og þing-
legri kurteisi. Hann kunni nefni-
lega þá list að umgangast fólk, þó
hann væri upprunninn úr af-
skekktri sveit á Vestfjörðum.
Sverrir Kristjánsson sagnfræð-
ingur skrifaði svo (Hugvekja til Ís-
lendinga):
„Alþingisgreinar Jóns Sigurðs-
sonar á árunum 1841-1848 mætti
allt eins flokka undir uppeldismál
eins og stjórnmál. Þessar ritgerðir
eru ekki aðeins einstæðar í íslensk-
um stjórnmálabókmenntum. Mér
er til efs, hvort þær eigi sinn líka
meðal sams konar rita í Norðurálf-
unni á þessum árum. Í ritum og
ræðum borgaralegra þjóðfrels-
ismanna um miðja 19. öld má oft
merkja falinn ótta við alþýðuna á
bak við hina pólitísku trúarjátn-
ingu.
Það er ölmusubragð að þeim
réttindum, er frjálslyndu flokkarnir
gáfu alþýðunni. Jón Sigurðsson
mun aldrei hafa vanmetið leiðtoga-
hlutverk sitt í íslenskri sjálfstæðis-
baráttu, en hjá honum kennir aldr-
ei hroka gagnvart þeim, sem hann
tekur forustu fyrir. Jón Sigurðsson
leit ekki á almúgann sem sinnu-
lausa atkvæðahjörð.
Í alþingisritgerðum sínum hvetur
hann hvern mann til að búa sig
undir Alþingi, svo sem hann ætti
sjálfur að verða fulltrúi, en draga
sig ekki aftur úr „af smámennsku,
eða sérlund, eða kvíða“. Eftir
fyrsta þingið ræður hann alþýðu,
en einkum kjósendum, til að hafa
„gætur á fulltrúum sínum og skapa
alþýðlegt álit á málunum“.
Það er einmitt þetta sem við
þurfum lífsnauðsynlega á að halda í
dag: Alþýða manna verður að fylgj-
ast með fulltrúum sínum, að þeir
geri ekki tóma vitleysu. Full-
trúarnir þurfa aftur á móti að
spyrja alþýðuna hvað það er sem
hún vill í hinum stærri málum. Það
er þetta alþýðlega álit á málunum
sem Jón forseti talar um sem menn
í dag kalla beint lýðræði. Þetta er
krafa dagsins. Við höfum til þess
öll tæki og tól. Nú verða menn að
fylkja liði undir því merki sem
Styrmir Gunnarsson og fleiri hafa
brugðið á loft, hvort sem þeim líkar
betur eða verr: Beint lýðræði er al-
gjör þjóðarnauðsyn.
Að ganga í smiðju til Jóns forseta
Eftir Hallgrím
Sveinsson »Nú verða menn að
fylkja liði undir því
merki sem Styrmir
Gunnarsson og fleiri
hafa brugðið á loft:
Beint lýðræði er algjör
þjóðarnauðsyn.
Hallgrímur Sveinsson
Höfundur er bókaútgefandi og fyrr-
um staðarhaldari á Hrafnseyri.