Ný saga - 01.01.1989, Blaðsíða 96

Halldór Bjarnason
Verslunin bar ægis-
hjálm ýfir allar aðrar
atvinnugreinar.
(76%). Samsetning verslunar-
innar var samt mun fábreyti-
legri heldur en árin 1944 og
1948. Einkum voru áberandi
fyrirtæki i óskilgreindri heild-
sölu- og umboðsverslun, en
hlutfall þeirra af tekjum versl-
ana var lauslega áætlað um
helmingur. Þær sérverslanir
sem á annað borð komust í hóp
stórfyrirtækja þjónuðu greini-
lega fyrst og fremst atvinnulíf-
inu en ekki almenningi.
Sú mynd sem maður fær af
stórfyrirtækjum í Reykjavík
1952 líkist einna mest ástandinu
Ný bók, sem mun vekja athygli:
SPÍTALALÍF
eftir James Harpole-
Dr. Gunnl- Claessen þýddi.
f þessari bók lýsir athugull og greindur
læknir ýmsum atburðum, sem fyrir hann bera
í sjúkrah.úsum og við persónuleg kynni af
ýmsum sjúklingum. Bókinni er skift í marga
kafla, og heita þeir: Botnlangaskurður,
Keisaraskurður, Geðveiki læknirinn, S- 0. S-,
Dalíla, Appelsínur, Jól í sp'tala, Berklar og
fagrar konur, Næturvakan, Holdafar, Eld-
raun skurðlæknisins, örþrifaráðið, Ungbarn
í lífshættu, Dóttir flosvefarans, ölvun við
akstur, Bráðkvödd, Vísindamaðurinn í vanda,
Lán í óláni, Á elleftu stundu, Ölíkar konur-
• Höíundur bókarinnar, James Harpole er
þektur hjer á landi. Árið 1941 kom út bókin
„Or dagbókum skurðlæknisins“ eftir hann í
þýðingu dr. Gunnl. Claessen, en þýðandanum
þarf ekki að lýsa fyrir íslenskum lesendum.
Bókin er 216 bls- í stóru broti, prentuð á
mjög vandaðan pappír, og kostar kr 25,00.
Bókaverslun ísafoldarprentsmiðju
og útibúið Laugaveg 12.
Bókaútgáfa blómstraði á þessum árum og ekkert til
sparað að auglýsa framleiðsluna. Isafoldarprent-
smiðja bar höfuð og herðar yfir aðra á þessu sviði.
1940: Ein atvinnugrein er yfir-
gnæfandi og stærstur hluti fé-
laganna þjónar atvinnulífinu
með rekstrar- og fjárfestingar-
vörum. Það eina sem er veru-
lega ólíkt með þessum árum er
að fáein stórfýrirtæki og at-
vinnugreinar þjóna almenningi
1952 en svo var ekki 1940. Að
vísu voru starfandi afar mörg
félög í ótilgreindri umboðs- og
heildsöluverslun og er mér
ekki ljóst hvorum hópnum þau
þjónuðu meir.
Það fer þó ekkert á milli mála
að heldur meiri fátæktarbragur
var yfir stórfyrirtækjum Reykja-
víkur 1952 þótt fjölbreytnin í at-
vinnu- og viðskiptalífinu hafi
samt trúlega verið meiri en
þessi rannsókn gefur til kynna.
Það má geta þess til að aukin
samkeppni hafi minnkað tekjur
hvers fyrirtækis og þar af leið-
andi hafi þau ekki farið upp
fyrir tekjumarkið sem sett var í
þessari rannsókn. Samanburð-
urinn við stríðsárin er einnig
óhagstæður og kannski ekki
réttlátur því þá var Reykjavík
hálfgerður gullgrafarastaður.
YFIRLIT
Miklar breytingar urðu á því
hvaða atvinnustarfsemi stærstu
fyrirtæki Reykjavíkur höfðu
með höndum á árunum 1940-
52. Fyrsta árið gnæfði útgerðin
yfir aðrar atvinnugreinar með
þrjá fjórðu hluta af samanlögð-
um tekjum stórfyrirtækjanna.
Aðrar greinar nema verslunin
með 11% hlutdeild voru afar
smáar. Þegar betur er að gáð
kemur í ljós að nær helmingur
verslananna og ýmis fyrirtæki í
öðrum greinum þjónuðu út-
gerðinni. Þar að auki þjónuðu
nær öll önnur fyrirtæki atvinnu-
lífinu á einn og annan hátt, þ.e.
með rekstrar- og fjárfestingar-
vörum. Reykjavík var því sann-
arlega bær atvinnulífsins 1940
hvað stórfyrirtækin varðaði.
Árið 1944 var myndin öll
önnur. Útgerðinni hafði hnign-
að mjög og hún hafði ekki
nema tæpan þriðjung teknanna.
Verslunin var orðin jafn stór út-
gerðinni og ný grein lét nú að
sér kveða, innlendur matvæla-
og drykkjarvöruiðnaður. Þetta
segir þó minnst því nú hafði
stríðsgróðinn skilað sér til at-
vinnulífs bæjarins af fullum
krafti. Atvinnustarfsemin var
þess vegna mun fjölbreyttari og
nú komust í hóp stórfyrirtækja
ýmis félög sem buðu almenn-
ingi upp á skemmtanir og af-
þreyingu, ýmis konar menn-
ingarefni og munaðarvörur.
Eins og vænta mátti efldust
verulega félög sem þjónuðu at-
vinnuvegunum og sérhæfð
fyrirtæki á því sviði skutust í
hóp stórfýrirtækjanna.
Fjórum árum seinna, 1948,
hafði harðnað á dalnum. Fyrir-
tækin sem fóru yfir tekjumarkið
voru jafn mörg, en samanlagðar
tekjur þeirra minnkuðu um
nær helming. Samkeppnin
hafði vaxið og gróði hvers og
eins var minni en áður, því
tekjuhæsta félagið var „aðeins“
með sexfaldar meðaltekjur, en
árin 1940 og 1944 hafði munur-
inn verið tólffaldur.
Fjölbreytnin í atvinnustarf-
seminni var samt mjög svipuð,
en hlutföll milli einstakra at-
vinnugreina breyttust. Útgerðin
var orðin að engu, hafði aðeins
3% teknanna, en verslunin
hafði 37% og fyrrnefndur mat-
væla- og drykkjarvöruiðnaður
tvöfaldaði hlut sinn, komst í
21% teknanna. Aðrar greinar
voru smáar.
Mikili samdráttur einkennir
atvinnustarfsemi stórfyrirtækj-
anna síðasta árið, 1952. Heildar-
tekjurnar höfðu minnkað um
helming frá 1948 og félögum
sem fóru yfir tekjumarkið fækk-
aði einnig um nær helming.
Meðaltekjurnar lækkuðu um
tæplega fimmtung og tekju-
hæsta félagið komst aðeins í
þrefaldar meðaltekjur. Þessi
samdráttur bitnaði fyrst og
fremst á félögum sem þjónuðu
almenningi á einn eða annan
hátt: sérverslunum fækkaði,
framleiðsla á munaðarvöru í
matvæla- og drykkjarvöruiðnað-
inum dróst saman, og félög sem
94