Ljósmæðrablaðið - 15.12.2009, Blaðsíða 17

Maríu Jónu Hreinsdóttur, Jón Hann-
esson og Þóru F. Fischer, sem öll unnu
við ómskoðanir á Kvennadeild, að breyta
frá tilfallandi skoðunum í meðgöngu,
sem meirihluti kvenna fór þá þegar í og
hefja þess í stað kerfisbundnar ómskoð-
anir á meðgöngu (2). Starfsemin var nú
skipulögð mun betur til að nýta kosti
tækninnar sem best fyrir konurnar. Jafn-
framt var farið að gera íslensk mæligildi
og rannsaka hvort erlend gildi ættu við
um íslensk fóstur (3). Ómskoðanir höfðu
ekki verið í boði fyrir allar konur og ekki
var reynt að staðfesta eðlilegt fósturútlit
kerfisbundið. Alvarleg afbrigði í fóstrum
greindust því ekki nema fyrir tilviljun og
oft seint á meðgöngu. Legvatnsástungur
og litningapróf höfðu þó hafist á íslandi
1978 og sú starfsemi var vel skipulögð
(4,5). Nú var komið á venjubund-
inni („rútínu") skoðun við 18-19 vikna
meðgöngu, fyrst á Landspítalanum, en
í kjölfar námskeiða árin 1985 og 1987
breiddust kerfisbundnar skoðanir út og í
árslok 1986 og ársbyrjun 1987 voru gefnar
út leiðbeiningar um ómun á meðgöngu
(6,7). Þá var byrjað á fylgjusýnitökum
(1984) og fleiri greiningarinngripum
með ómstýrðum hætti. Island var þriðja
landið þar sem kerfibundin skoðun var
í boði fyrir allar konur, á eftir Austur-
ríki og Noregi, en önnur lönd fylgdu á
eftir (8,9,10). Konur gátu leitað á nokkra
staði á landsbyggðinni til að fara í þessa
kerfisbundnu ómskoðun, þó gæðin væru
ekki þau sömu og á Landspítalanum,
fyrst og fremst vegna þess að þjálf-
unar- og viðhaldsþekkingargrundvöll
skorti á öðrum stöðum, en einnig voru
tækin misjöfn. Víða voru keypt tæki
til ómskoðana, m.a fyrir söfnunarfé og
ljósmóðir eða læknir á viðkomandi stað
fengu þjálfun á Kvennadeildinni til að
nota þau, en sumir höfðu lært erlendis
eða fóru á námskeið þar. Nokkrir aðilar
komu reglubundið til námsdvalar og
upprifjunar á Kvennadeildina og sýndu
bæði áhuga og fæmi.
Þeir staðir sem buðu upp á ómskoðun á
meðgöngu vom: Sjúkrahúsið á Akranesi,
St. Fransiscusspítalinn í Stykkishólmi,
Sjúkrahúsið á Patreksfirði, Sjúkrahúsið
á Isafirði, Sjúkrahúsið á Blönduósi,
Sjúkrahúsið á Sauðárkróki, Sjúkrahúsið á
Siglufirði, Fjórðungssjúkrahúsið á Akur-
eyri, Sjúkrahúsið á Húsavík, Sjúkrahúsið
á Seyðisfirði, Fjórðungssjúkrahúsið á
Neskaupsstað, Heilsugæslan í Höfn á
Hornafirði, Sjúkrahúsið í Vestmanna-
eyjum, Sjúkrahús Suðurlands, Selfossi
og Sjúkrahúsið í Keflavík. Ekki er lengur
skoðað á öllum þessum stöðum, en þar
sem ennþá er boðið upp á ómskoðanir á
landsbyggðinni eru ljósmæður starfandi
á Isafirði, Neskaupsstað, Selfossi og í
Keflavík.
Fyrsta námskeiðið í ómskoðunum
á meðgöngu var haldið á vegum
Kvennadeildar LSH árið 1985 og fleiri
eftir það. Þessi námskeið sóttu ljósmæður
og læknar sem störfuðu eða ætluðu sér að
starfa við ómskoðun á meðgöngu. Röntg-
enlæknar höfðu einnig sumir hverjir
hlotið þjálfun í ómskoðunum og Sigurður
V. Sigurjónsson kenndi á þessum
námskeiðum, en hann bjó til orðið ómun
sem nýyrði fyrir „ultrasound“ og margar
afleiður þess, s.s. ómskoðun, ómi (sá
sem skoðar), óinsnautt, ómþétt, ómgeisli,
Nýjasta tœki Fósturgreiningardeildar
Kvennasviðs LSH GE Voluson 730 Expert.
ómstýrt og fl.. Námskeiðin byggðust
upp á fræðilegum fyrirlestrum auk sýni-
kennslu í notkun tækjanna. í töflum 1-4
eru nöfn þeirra lækna og ljósmæðra sem
unnið hafa á íslandi við ómskoðun á
meðgöngu. Omskoðun við 18-19 vikur
varð að venjubundinni (“rútínu”) skoðun
sem nær allar konur á landinu nýttu sér
sem hluta mæðraverndar og með bakhjarl
í gagnreyndum fræðum þess tíma var
mælt með þessari einu venjubundnu
skoðun og aðrar skoðanir aðeins gerðar
samkvæmt ábendingu. Vinsælt varð að
fá myndir af fóstrinu og þær voru seldar
vægu verði en það sem inn kom notað til
að efla menntun á deildinni og bæta innra
starfið þar.
Snemmskimun
Alfa-fósturprótín hafði verið mælt í
völdum tilvikum á Landspítalanum frá
miðjum níunda áratugnum til greiningar
á alvarlegum miðtaugakerfisgöllum
fósturs, þó árangur af því hafi verið
misjafn og ekki hafi verið um skimun að
ræða. Upp úr 1990 urðu svokölluð þrípróf
til að skima fyrir miðtaugakerfis - og
litningagöllum algengari og byrjað var að
bjóða þau með kerfisbundnari hætti um
miðjan tíunda áratuginn í samvinnu við
stofnun í Glasgow. Um sama leyti fannst
hins vegar ómskoðunaraðferð til að meta
líkur á litningagöllum, hnakkaþykkt-
armælingin. Hildur Harðardóttir, læknir,
hafði komið 1997 á Kvennadeildina
eftir sérnám í fóstur- og fæðingafræði í
N.-Ameríku og hafið störf á sónardeild-
inni. Sjónir hennar og ljósmæðranna
á deildinni, sem nú var farið að kalla
fósturgreiningardeild Kvennadeildar
(e. prenatal diagnosis unit) beindust að
þessum mælingum. í skoðunum við
undirbúning fyrir legástungu höfðum við,
eins og aðrir, séð að hnakkaþykkt var oft
aukin hjá fóstrum sem greindust svo með
litningagalla. Góðum árangri af mæling-
unum var lýst í alþjóðlegum tímaritum
og á ráðstefnum sem starfsfólk deild-
arinnar hér sótti og umræða skapaðist
um þær, m.a. gegnum íslenskar konur
sem höfðu kynnst þessum möguleika
erlendis. Við vildum því beita okkur
fyrir því að hnakkaþykktarmæling yrði
tekin upp á Islandi og töldum að það gæti
dregið úr inngripum með legástungum,
ekki hættulausum aðgerðum. Með færri
inngripum mátti ætla að fósturlátum í
kjölfar þeirra mundi fækka.
María J. Hreinsdóttir og Hildur Harð-
ardóttir fóru til London á stofnun sem
nefnist Fetal Medicine Foundation til
að læra þessar mælingar í febrúar 1998
og hófust þær svo í desember sama ár.
Fyrstu tvö árin voru hnakkaþykktarmæl-
ingarnar fyrst og fremst í boði fyrir
konur sem voru í áhættuhóp fyrir litn-
ingagalla vegna aldurs eða fyrri sögu og
var þeim konum sem fengu auknar líkur
á litningagalla boðin legástunga, sem
flestar þáðu. Hins vegar kusu flestar þær
konur sem greindust með litlar líkur að
sleppa legástungu. Þetta varð til þess að
legvatnsástungum fækkaði verulega, án
þess þó að færri litningagallar greindust.
Fyrir hnakkaþykktarmælingamar fóm
konur 35 ára og eldri nánast undartekn-
ingarlaust í legástungu og voru fram-
kvæmdar um 400-500 legástungur á
ári hverju, mest nálægt 550. Árið 2007
vom framkvæmdar 124 legástungur
(fylgjusýnitökur og legvatnsástungur).
Fljótlega varð ljóst að ekki var unnt að
einskorða snemmskoðanir af þessu tagi
við konur sem voru 35 ára og eldri. Yngri
konur vildu líka eiga kost á þeim. Árið
2004 var byrjað að bjóða öllum konum
sem þess óskuðu að koma í snemms-
Ljósmæðrablaðið - Desember 2009 17