Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2005, Blaðsíða 208

Mengun frá landbúnaði á vatnsverndarsvæðum
Hér á landi er yfirleitt til vatn í ríkum mæli og reiknað er með að það sé hreint og laust
við alla mengun. Oftast er bergið lekt eða sprungið og efni af yfirborði á því greiða leið
niður í grunnvatnið. Ef mengun kemst í grunnvatnið er hætta á að það hafi langvinn
áhrif. Ein helsta vísbending um áburðarmengun frá landbúnaði og ýmissi annarri starf-
semi mannsins er aukinn styrkur nítrats í grunnvatni. Köfnunarefni (N), sem er náttúru-
legt í vatni, er plöntum nauðsynlegt til vaxtar. Því er dreift annaðhvort í formi tilbúins
áburðar eða sem lífrænn áburður, s.s. mykja á tún. Þar breytist það í nítrat (N03) sem
plönturnar geta auðveldlega tekið upp. Það köfnunarefni sem ekki er tekið upp af plönt-
um getur sigið niður í grunnvatnið eða skolast í yfirborðsvatn og aukið þörungavöxt í
vötnum. Meiri hætta er á því haust og vetur, þegar plöntur eru hættar að taka upp nær-
ingu, að nítrat sigi niður í grunnvatnið.
Víða erlendis er mengun frá landbúnaðarstarfsemi vandamál, sérstaklega á þéttbýlum
landbúnaðarsvæðum eins og í Evrópu og víðar. Sem dæmi má nefna að í Danmörku árið
1999 hafði 175 borholum vatnsveitna verið lokað vegna nítratmengunar (Danmarks og
Grönlands Geologiske Undersögelser, 2002).
Fróðlegt er að nota nítrat til að kanna hvort áhrifa frá landbúnaði sé farið að gæta á
grunnvatn hér á landi og þá sérstaklega á neysluvatn. Hér eru mælingar á nítrati mikil-
vægur hluti af heildarúttekt samkvæmt kröfum í neysluvatnsreglugerð og einnig er til
viðmiðunargildi fyrir nítrat samkvæmt skýrslu Orkustofnunar (Freysteinn Sigurðsson,
1995) og samantekt Umhverfisstofnunar (Umhverfisstofnun, 2004).
Ekki er talið að grunnvatn á íslandi sé almennt mengað af völdum landbúnaðar en ekki
hafa verið gerðar neinar teljandi skipulegar mælingar á því. Til er nokkur fjöldi greininga
á nítrati í grunnvatni og út frá því hefur verið áætlað hvað reikna má með að ómengað
grunnvatn víða um land innihaldi mikið nítrat (Freysteinn Sigurðsson, 1995). Samkvæmt
því er hægt að reikna með að styrkur nítrats (N03-N) í ómenguðu grunnvatni á grónu
láglendi sé frá 0,06 til 0,1 mg/l-N og á hálendi yfirleitt lægra en 0,03 mg/l-N. Hér er átt
við styrk köfnunarefnis (N) í nítrati.
í skýrslu til Eftirlitsstofnunar EFTA (Umhverfisstofnun, 2004) um framkvæmd tilskipunar
um köfnunarefnismengun (reglugcrð nr. 804/1999) kemur fram að meðaltal á nítrati
(NO3-N) í 161 sýnum úr drykkjarvatni á íslandi á árunum 1999 til 2001 er < 0,124 mg/1.
Tölfræðileg athugun var gerð á því hvort meðalgildi nítrats væri marktækt hærra þar sem
landbúnaður og önnur starfsemi væri á vatnsverndarsvæðum íslenskra vatnsveitna en
þar sem hann er ekki. Athugun var gerð fyrir 25 vatnsveitur. Skoðað var einnig hvort það
hefði marktæk áhrif til hækkunar á nítrati að brunnsvæði væru ekki afgirt og hvort
auðveld umferð væri um brunnsvæði. Einnig voru áhrif frá íbúðabyggð skoðuð. A ein-
ungis tveimur grannsvæðum var íbúðabyggð en á sjö fjarsvæðum. Að lokum var borið
saman bakgrunnsgildi fyrir nítrat í grunnvatni á láglendi og meðalgildi á nítrati á
verndarsvæðum þessara 25 vatnsveitna.
Tíðnigreining á svörum við könnuninni er sýnd í töflu 1 og hún sýnir að töluverð starf-
semi er á verndarsvæðum vatnsveitna. Landbúnaður er á stórum hluta verndarsvæð-
anna bæði á grannsvæði og fjarsvæði (45% og 55%). Brunnsvæði eru afgirt i 83% tilfella.
Auðveld umferð er um 28% vatns-
verndarsvæða. Ibúðabyggð er aðeins á
tveimur grannsvæðum og á níu fjar-
svæðum. Ibúðabyggð er því á 31% fjar-
svæða. Meðaltal nítrats á þessum 25
vatnsverndarsvæðum sem hér eru til
athugunar er 0,22 mg/1 og staðalfrávik er
0,253.
Tafla 1 Tíðni starfsemi sem getur valdið nítratmengun (%). ■'N
Landb. grannsv. Landb. á fjarsv. Brunnsv. afgirt Auðveld umferð íbúðab. grannsv. íbúðab. fjarsv.
Já 44,8 55,2 82,8 27,6 6,9 31,0
Nei 55,2 44,8 17,2 72,4 93,1 69,0
Alls 100 100 100 100 100 100
>
2 0 61 Árbók VFÍ/TFÍ 2 00 5