Fjölnir - 04.07.1997, Síða 26

„Lífið er fjandakornið ekki einhver helvítis alvara
„Það sem menn
leggja til heildar-
innar fá menn
margfalt til baka.
Eg þekki mýmörg
dœmi um listamenn
og menningar-
postula sem hafa
brunnið upp á
alltof mikilli sér-
hœfingu og nœrsýni.
A endanum hafa
þeir þurrkast upp
eins og marglyttur. “
Fj
26
olnir
timarit handa
islendingum
sumor '97
myndlistarmenn fluttu inn þessar hugmyndir
með miklum ágætum. En pólitísk list og félags-
leg er alltaf staðbundin. Hún flyst ekki svo auð-
veldlega milli menningarsvæða; hún byggir á
lifandi tengslum listamannsins við samfélagið
sem hann lifir í. Auk þess dafhar pólitísk list síst
í samfélögum sem hafa ekki fyrir Iiíandi um-
ræðu. Er það ekki einmitt sökum þessa sem
okkur fínnst að við séum að missa taktinn, að
eitthvað sé að gerast í heiminum sem við erum
ekki þátttakendur í?
HaLLDÓR: Jú, vissulega. Vandinn er sá að ungt
fólk er vanalega upptekið af sósíólógískri list.
Þetta sýnir sig á hverri vorsýningunni á fætur
annarri í Myndlista- og handíðaskólanum. En
það er eins og þetta séu aðeins brennandi spurn-
ingar á meðan fólk er ungt, ennþá námsmenn og
ekki orðið að þessum „ábyrgu þjóðfélagsþegn-
um“. Þegar fólk hefur farið út í nám og er komið
heim aftur og búið að eignast börn og buru gerir
það sér grein fyrir að það vill enginn sjá list á
þessum nótum. Hér eru allir bundnir við Kjar-
valinn, heiðavötnin og allt það. Og listamenn-
irnir binda sig við það sem kúnninn vill.
SMÁRI: Ég er ekki viss um hvort sökin liggi hjá
kúnnanum. Ég sé ekki bemr en að í listheim-
inum séu menn sífellt að meta verk út fra
forminu og stöðu þess í einhverri ímyndaðri
listasögu en ákaflega sjaldan eftir því hvaða
erindi verkið á við samfélagið.
HalldÓR: Já, mér finnst hrollvekjandi að það er
alltaf verið að mæla verkið út frá því hvort það er
fallegt eða ljótt. Og það má vel vera að það sé
okkur listfræðingum og listgagnrýnendum að
kenna. Við getum tekið dæmi af HallcrImi Helga-
SYNI sem er listamaður sem vill alls ekki fara þessa
dæmigerðu falleg/ljót-leið og vill finna eitthvað
annað plan til að vinna á.
SmÁRI: Mér finnst Hallgrímur líka gott dæmi
vegna þess að það er frekar listaheimurinn sem
vill kalla hann trúð, ekki fólkið sem kaupir
Kjarval og Fífilbrekkuna. Ég held að stór hluti
almennings eigi ekkert í vandræðum með að
taka því sem Hallgrímur býður upp á. íhalds-
semin er því ekkert síður í listaheiminum sjálf-
um en samfélaginu.
HaLLDÓR: Ég tel að hún væri á báðum stöðum.
Auðvitað bætir það ekki úr skák hvað það ríkir
mikil íhaldssemi innan listaheimsins. Þar er alltof
mikið leitast við að búa til og hraðsjóða og taka
við einhverjum viðteknum smekk. Mér finnst
sérkennilegt að þegar eitthvað er borið á borð og
heppnast vel verður það að grundvelli undir það
sem á eftir kemur í stað þess að gefa tilefni til að
brjóta upp og finna nýtt. Við erum alltof bundin
af hugsun um meira af því sama.
SmÁRI: Eða ef til vill minna af því sama í þetta
sinn. Það eru aðeins þessir tveir kostir í boði.
Það er sjaldnast eftirspurn eftir einhverju nýju.
HALLDÓR: Mér sýnist þetta vandamál erfiðast
viðureignar í myndlistinni og hugsanlega í
tónlistinni — þar er erfitt að koma fram með
eitthvað sláandi ólíkt því sem við þekkjum fyrir.
En ég vil meina að Mecasi hafi tekist þetta í
bókmenntunum. Honum tókst — reyndar með
herkjum — að gera góðar bókmenndr og
dægurlagatexta um leið. Hann breytti íslenskum
bókmenntum. En ef ég man rétt þá yfirsást mjög
mörgum þetta; þeir gátu ekki séð Megas sem
skáld. Margir reyndu að verja það sem félagar
þeirra voru að gera og fannst Megas viðurstyggi-
legur, grófúr og klúr.
SmáRI: Attu við að myndlistarmenn eigi í meiri
erfiðleikum með að skilgreina sig á sambærileg-
um mörkum og Megas. Að þeir eigi erfiðara
með að nýta sér einhvers konar farveg yfir í lág-
menningu eða hvað svo sem við viljum kalla
það?
HaLLDÓR: Já, mér virðast íslendingar eiga mjög
erfitt með að hugsa sér farveg niður í lágmenn-
inguna og ég held að það sé miklu meiri fyrir-
staða í myndlistarheiminum en nokkurn tíma í
bókmenntum.
SmÁRI: Ég held þú ofmetir bókmenntirnar. Ég
held að það sé fyrir löngu búið að múra upp í
farveginn sem Megas opnaði. Ég held að rit-
höfúndar og skáld séu alveg jafn óttaslegnir við
að tengjast einhvers konar poppmenningu og
myndlistarmenn. Þeir eru jafn háðir því að verk
þeirra séu metin sem óvefengjanleg list.
HalldÓR: Ef til vill er það fámennið sem veldur
þessu. Það er erfiðara að vera sláandi og bylta
forminu í litlu samfélagi en þar sem enginn
þekkir mann. Auk þess erum við haldin inn-
byggðum ótta vegna fjöreggs okkar sem er íslensk
menning og hefúr þennan streng aftur í söguna.
Við höfúm tilhneigingu til að líta svo á að við
séum verðir þessa mikla arfs, einhvers sem okkur
þykir ekta. Það sem við teljum ekta er sjaldnast
það sem við hugsum nú heldur er það alltaf
eitthvað sem var.
SmARI: Við virðumst ekki sætta okkur við að
listin spretti úr samfélaginu okkar. Við viljum
annaðhvort að hún komi að utan eða þá aftan
úr hefðinni.
HalldÓR: Já, við höfúm mjög ákveðna þörf fyrir
að finna einhvern göfúgan streng í listinni. Ef
hann finnst ekki verður allt vitlaust. Ég man
mætavel þegar Tómas Jónsson kom út að menn
urðu fljódega ásáttir um að Guðbergur væri góður
penni. Það sem menn gátu hins vegar ekki sætt
sig við var að hann tók gamalmennið — afann
— og gerði úr honum þessa viðurstyggilegu
mannsmynd sem virtist ekki hafa í sér neinn
göfúgan streng. Þetta gerði útslagið um að margir
vildu ekki einu sinni lesa bókina.
SmÁRI: Það getur verið erfitt fyrir listamann að
halda sig á svæðinu sem bæði Guðbergur og
Megas fóru út á, svæðið þar sem hver sem er
getur efast um að það sem borið er fram sé list
eða ekki. Og mér sýnist íslenskir listamenn
óttast þetta svæði meira en nokkuð annað. Þetta
sést vel á myndlistarsýningum þar sem mynd-
listarmenn setja í sýningarskrá að þeir hafi
stundað nám í góðum skólum og hafi sýnt í
góðum sölum til þess að sanna að þeir séu hlutí
af viðurkenndum listaheimi. Sá sem sýnir í
Eden dæmir sig úr leik. Gallinn við svæðið sem
ég minntist á áðan er að þar þurfa menn að
standa einir — þetta er bersvæði. Fæstír lista-
menn kæra sig um slíka ögrun; þeir rotta sig
saman í SÍM og telja sér trú um að sá hópur
hafi einhverja sérstöðu í samfélaginu.
HALLDÓR: Já, en það er samt alltaf þetta daður á
milli viðurkennds listaheims og einhvers konar
lágmenningar. Sjáðu til dæmis postulínssýning-
una í Hafnarborg.
SmARI: Það þarf reyndar ekki að fara til Hafnar-
fjarðar til að sjá þetta daður. Hér í blaðinu sést
það í auglýsingunum.
HALLDÓR: En ég held að hræðslan í íslenskum
kúltúr sé vegna þess að menn vilja ekki láta taka
sig í bólinu. Menn eru alltaf að fjalla um ein-
hverjar algildar alheimsspurningar. Við erum
klofnir persónuleikar sem neita að horfast í augu
við heiminn, heim sem við erum brot af eins og
allar aðrar vestrænar þjóðir.
SmARI: Við notum listina til að telja okkur trú
um að við séum heilsteypt. Við leitum í henni
að fegurð eða einhverju hreinu. Þetta er sorgleg
misnotkun. Við eigum að nota listina sem að-
ferð til að hugsa og tæki til að taka vandamál til
meðferðar.
HaLLDÓR: Það hamlar okkur að við viljum ekki
sleppa hendinni af þessum gamla Islendingi sem
hafði eina og heilsteypta heimsmynd. Það er eitt-
hvað farið að hljóma falskt í þessari eilífú fegurð-
arkröfú. Hún veldur því að við getum ekki tekist
á við spurningar sem eru miklu meira brennandi
og varða nútímann. Það er tími til kominn að
fást við þetta frábæra innlegg sem er hérna úti á
götu.
SmÁRI: Það hefúr mátt merkja það að skynjun
okkar á íslenskri menningu gengur ekki lengur
upp og mér virðist sem andsvarið virðist æda að
vera krafa um einskonar heimsvæðingu íslenskr-
ar menningar. f greininni þinni bendir þú hins
vegar á að öll list sé staðbundin. Það sé síðan
hippsum happs hvort eitthvað af Iist einnar
þjóðar eigi erindi við þá næstu. Með þetta í
huga má jafnvel efást um að það sé eftirsóknar-
vert fyrir listamann að vera tekinn upp úr sam-
félagi sínu og settur inn í eitthvert alþjóðlegt
listaheimsþorp. En fyrst og ffemst sé menningin
alltaf staðbundin.
HALLDÓR: Fullkomlega. Það er alltof mikið talað
um alþjóðlega strauma og stefnur í staðinn fyrir
fjölþjóðlega. Það er allt í lagi að skoða hvað sé að
gerast í New York — en það er bara New York.
Okkur vantar menn sem skoða Reykjavík,
Akureyri eða þorpin úti á landi. Ég held að ef
menn eru á annað borð með sterk röntgenaugu á
þann veruleika sem þeir lifa í þá þurfi þeir ekkert
að athuga hvernig hlutirnir eru gerðir í New
York, London eða París -— þótt ég sé ekki að
segja að það geti skaðað nokkum mann að vita
hvað er að gerast hinum megin við girðinguna.
En okkar veruleiki er hérna.
SMÁRI: Nú vil ég vera leiðinlegur og biðja þig að
nefna nokkra listamenn sem vinna með þetta
samfélag okkar og búa til úr því list.
HaLLDÓR: Ég nefndi áðan Hallgrím Helgason.
Mér finnst hann skemmtilegt dæmi um mann
sem neitar að gangast upp í einhverjum fegurðar-
staðli og er alls ekki póetískur. Og það er kannski
það sem fólki finnst hryllilegast af öllu. Annar
sem mér dettur í hug er Þorvaldur Þorsteinsson
og það sem hann gerði á sýningunni á Akureyri
og reyndar einnig á sýningunni hjá Eddu í
Ingólfsstræti, myndirnar af þekkta fólkinu fyrir
framan málverkin. Það var eitthvað raunverulegt
sem skipti nútímann máli, eitthvað sem kom
manni í bobba um leið og maður gekk inn í
salinn.
SmÁRI: Sýningin var Iíka svo dásamlega óútflytj-
anleg — Finnur Incólfsson fyrir ffaman
Scheving-mynd.
Halldór: Ég get nefnt fleiri, til dæmis SteingrIm
Eyfjörð sem er líklega eini íslenski trúarlist-
armaðurinn...
SmáRI: ...og sem var reginhneyksli að skyldi ekki
vera fenginn til að gera tillögu um myndlistar-
verk inn í einhverja kirkjuna í þessu kirkjulistar-
dæmi.
HALLDÓR: Ég vil líka nefna Huldu HAkon og Önnu
Líndal sem báðar hafa fjallað um tungumálið og
táknfræði í nútíma þjóðfélagi, Anna með
saumaskapnum og uppáhellingunum og Hulda
með þessi litlu komment sín, fólkið í
sparifötunum og einmitt þennan vandræðagang
með að vera íslendingur.
SmáRI: í greininni ertu að biðja um menningar-
heim þar sem allir taka þátt, vitundarverðirnir
skili sínu og listamennirnir sínu. Nú ert þú
vitundarvörður. Hvað ædar þú að gera til að
bæta samfélagið?
HalldÓR: Já, ég er að reyna að höfða til ábyrgðar
í enda greinarinnar. Hvað sem hver segir þá er
það fag sem maður hefúr valið sér alltaf miklu
stærra en maður sjálfúr. Fagið er maður sjálfúr og
allir hinir sem stunda það. Að þessu leyti hefúr
orðið misbrestur í íslenskri hugsun; menn eru hér
alltof uppteknir af eigin skinni. Það er eins og
menn hugsi bara: ég um mig frá mér til mín; því
aðeins en annars ekki. Ég vil að það komist á
einhver samábyrgð. Ekki þannig að það verði
þrúgandi og við séum sífellt með áhyggjur af
íslenskri menningu heldur einungis að menn átd
sig á að það gengur ekki til lengdar að hugsa ekki
um annað en eigið skinn. Það sem menn leggja
til heildarinnar fá menn margfalt til baka. Ég
þekki mýmörg dæmi um listamenn og menning-
arpostula sem hafa brunnið upp á alltof mikilli
sérhæfingu og nærsýni. A endanum hafa þeir
þurrkast upp eins og marglyttur. Menn þurfa að
læra að slaka á og hætta að taka sjálfan sig svona
alvarlega. Menn þurfa að verða frjálsari án þess að
sleppa ábyrgðinni, leyfa sér að vera stórir í
hugsun, sleppa fram af sér beislinu því lífið er
fjandakornið ekki einhver helvítis alvara. H