Helgafell - 01.12.1955, Blaðsíða 96

94
HELGAFELL
í brjósti þess manns, sem er í þeim aðstæðum, sem' myndin sýnir. Loks reyn-
ir listamaðurinn að vekja á táknrænan hátt svipaðar tilfinningar og menn finna
gagnvart fyrirmyndinni í ákveðnum aðstæðum. Listaverkið getur þá verið með
öllu ólíkt fyrirmyndinni á ytra borðinu, en það vekur svipaðar tilfinningar.
I þessu sambandi er ekki úr vegi að minnast lítilsháttar á óhlutstæða
(abstract) list, sem er andstæða eftirlíkjandi listar eða raunsæislistar. Um
þetta form listrænnar tjáningar er nú mjög deilt, sumir telja hana enga list,
heldur föndur eitt og gabb, en aðrir hefja hana til skýjanna. Ef óhlutstæð list
tjáir oss ekkert, gengur hún ranglega undir heitinu list. Hinsvegar höfum vér
séð, að hrein eftirlíking er ekki listræn tjáning, heldur ein tegund tækni. At-
hugum nú, með hverjum rökum óhlutstæð list er fordæmd yfirleitt. I fyrsta
lagi er hún fordæmd með þeim rökum, að óhlutstæð listaverk líkist engum
náttúrlegum hlutum, þ. e. sé ekki eftirlíking neins. Þessi rök eru haldlaus,
eins og áður er sýnt fram á. Onnur mótbára er veigameiri, en hún er sú, að
óhlutstæð listaverk tjái ekkert, merki ekkert, bak við þau sé ekkert nema tóm-
ið, og séu þau af þessari ástæðu ekki listaverk nema að nafninu til. En sam-
band listarinnar við veruleikann þarf ekki að rofna, þótt hin listrænu form séu
ekki lengur hin sömu og form raunverulegra hluta. Listin er ekki svipt tján-
ingargildi sínu, þótt hún sýni oss einungis samband hinna ýmsu eiginda hlut-
anna án þess að gefa oss í skyn sérkenni þeirra nánar en nauðsyn er á, til
þess að vér skynjum myndina sem tjáningarheild. Öll list er að meira eða
minna leyti óhlutstæð, hún sértekur ýmsar eigindir einstakra hluta. Annars væri
ekki um listræna tjáningu að ræða, heldur svo nákvæma eftirlíkingu, að vér
færum villt á henni og fyrirmyndinni, eins og þjóðsagan segir oss um vesa-
lings fuglana, sem tóku þrúgurnar á málverki Zeuxis fyrir raunverulegar þrúg-
ur. Öll stílfærsla í list er sértekning (abstraction) og engar reglur eru til um
það, hversu mikil og víðtæk sértekningin má vera til þess, að verkið glati
tjáningargildi sínu. Þar er hvergi hægt að draga markalínu. I list eykur sér-
tekningin tjáningarmátt listaverksins, en persónuleiki og reynsla listamannsins
ákvarða, hvað á að tjá, og þess vegna einnig hitt, hversu víðtæk sértekningin
á að vera og hvers eðlis.1)
Þegar sértekningin er komin á mjög hátt stig, svo að vér sjáum engan
náttúrlegan hlut í málverkinu eða höggmyndinni eða hann er a. m. k. mjög
torkennilegur, þá er að ræða um það, sem í daglegu tali er nefnt óhlutstæð
list. Listastefna þessi á víðast hvar litlum vinsældum að fagna. En auðvitað
á þessi tjáningarháttur rétt á sér, því að forn og ný dæmi sanna, að í sumum
ágætum listaverkum er sértekning til staðar á háu stigi. £g hef oft heyrt menn
koma fram með þá mótbáru gegn óhlutstæðri list, að með henni sé sérstak-
lega auðvelt að gabba almenning, þar sem hann er lítt vanur þessu tjáningar-
I) Sjá: John Dewey: Art as Experience, bls. 94.