Þjóðlíf - 01.12.1990, Síða 109

Umhollt
plastefni
Fram hefur komið nýtt, um-
hollt (umhverfisvænt) plast-
efni sem sundrast fullkom-
lega í náttúrunni á nokkrum
vikum. Engin mengandi efni
myndast við sundrunina, ein-
ungis koltvísýringur og vatn.
Ur þessu nýja plastefni má
búa til hvers kyns umbúðir, til
dæmis undir hársápu og í stað
þess að hlaðast upp í umhverf-
inu, líkt og eldri gerðir plast-
efna, eyðast þær á tiltölulega
skömmum tíma, rétt eins og
pappír og tau. Tilkoma þessar-
ar nýjungar er afrakstur fimm-
tán ára þrotlauss rannsóknar-
starfs á vegum breska efnafyr-
irtækisins ICI.
Plastefnið hefur hlotið heit-
ið bíópól og það er úr náttúru-
legu efni sem algengur gerill
myndar og margar örverur eru
fullfærar um að sundra því.
Efnafræðilegt heiti bíópóls er
fjölhýdroxýbútýrat sem felur í
sér að það er stórsameind
(fjölliða) þar sem grunneining-
in er bútýrat, afleiða af smjör-
sýru. Fjölhýdroxýbútýrat
myndast í gerlinum Alcalig-
nes eutrophes, sem safnar því
í forðabúr líkt og mannslíkam-
inn safnar fitu í fitufrumur.
Ymsir aðrir gerlar og sumir
sveppir sundra fjölhýdroxýbú-
týrati í koltvísýring og vatn.
Sundrunin gengur misgreið-
lega en plastflaska úr bíópóli
ætti að hverfa fullkomlega á
nokkrum vikum.
Hér ber að geta þess að kolt-
vísýringur er mikilvirkust
þeirra lofttegunda sem valda
gróðurhússáhrifum en magn
hans sem losnar út í andrúms-
loftið við sundrun einnar
flösku samsvarar því magni af
koltvísýringi sem var notaður
við framleiðsluna. Hún fer
þannig fram að gerlar sem
mynda fjölhýdroxýbútýrat eru
settir í súpu lífrænna næring-
arefna sem plöntur hafa mynd-
að úr koltvísýringi andrúms-
loftsins og vatni. Það er því
ljóst að sundrun bíópólsplast-
efnis kemur ekki til með að
auka heildarmagn koltvísýr-
ings í andrúmslofti. Unnt er að
framleiða bíópól með mismun-
andi eiginleika og þarf ekki
annað en að breyta samsetn-
ingu lífrænu næringarsúpunn-
ar sem gerlarnir þrífast í.
Stefnt er að því að fram-
leiðsla bíópóls verði orðin um
10000 tonn árlega að fimm ár-
um liðnum.
Vitaskuldir
í Bandaríkjunum hefur
dauðsföllum vegna leghál-
skrabbameins fækkað um
70 af hundraði frá árinu
1947. Helsta orsök fyrir
þessum framförum í lækn-
ingu er skipulögð hópskoð-
un kvenna, þannig að sjúk-
dómurinn greinist mun
fyrr en áður.
★
Árið 1988 voru á jarðkúl-
unni 290 milljónir manna
65 ára eða eldri. Um næstu
aldamót verða um 410 mill-
jónir manna í sama aldurs-
flokki.
★
Lengsta skordýr heims
nefnist göngustafur
(Pharnacia serratipes) og
lifir í Indónesíu. Kvendýr-
ið mælist allt að 33 cm á
lengd.
★
Jarðborarnir sem hafa und-
anfarið borað hvor á móti
öðrum undir Ermasundi
verða eyðilagðir og settir í
brotajárn að lokinni borun.
Það svarar ekki kostnaði að
flytja þá í heilu lagi göngin
á enda upp til yfirborðsins.
★
Nýjustu rannsóknir hafa
sýnt fram á að skordýr
skynja mynstur í
kóngulóarvef sem blóm.
★
Ný gerð af rafdrifnu
reiðhjóli getur náð 60
kílómetra hraða á
klukkustund.
Ófrlskur hængur
Fiskur einn af sænálaætt
gengur (syndir) lengra í
jafnréttismálum en flestar
aðrar lífverur.
Fiskurinn ber latneska
heitið Syngnathus typhie en
á ástkæru og ylhýru máli
heitir hann þangprjónn eða
trjónusænál. Við Island lifir
skyldfiski hans, stóra sænál
(Entelurus aequaeus).
Hann er býsna hugulsamur
við hrygnu sína, þótt ekki
gangi hann jafnlangt í þess-
um efnum og þangprjónn-
inn. í íslenskum fiskum
Gunnars Jónssonar er sagt
frá því að hængur stóru sæn-
álar festi hrognin við kvið sér
þar sem þau klekjast.
Rannsóknir sænska dýra-
fræðingsins Gunnillu Ros-
enquist hafa leitt í ljós að
þangprjónshængurinn hefur
í enn ríkari mæli en stóra
sænál tekið að sér það hlut-
verk sem kvendýr flestra
annarra lífvera hafa mátt
sinna. Hann ber hitann og
þungann jafnt af klaki sem
uppeldi ungviðisins á þeim
bæ og verður m.a.s. ófrísk-
ur. Það gerist með þeim
hætti að hrygnan kemur
hrognunum yfir á hænginn
og að svo búnu frjóvgar hann
þau og annast klak þeirra og
hefur umsjón með seiðunum
er þau koma í heiminn.
Hrognin klekjast inni í húð-
fellingu á kviði hængsins og
úr því skjóli koma fullþrosk-
uð en smávaxin þangprjóns-
seiði. Meðan hrognin eru að
klekjast þiggur fóstrið nær-
ingu og súrefni frá nokkurs
konar fylgju hængsins.
í biðlun hegðar hængur
þangprjóns sér nokkuð á
annan hátt en flestir aðrir
hængar. Hér er það nefnilega
hængurinn sem endanlega
velur sér maka úr þeim her
hrygna sem að honum kann
að sækja í makaleit. Skyldi
einhverjum þykja hængur á
því háttalagi?
ÞJÓÐLÍF 109