Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Blaðsíða 13

Kreppan og valdið
þeir sem á undan þeim fóru sultu af skorti, en í kerfi kapítalismans bjó
neyðin um sig í velsæld allsnægtanna. A síðusm áratugum 19- aldar
breyttu kreppurnar um svipmót. Þær urðu ekki eins reglubundnar og áður,
stundum voru þær ekki eins ofsafengnar og áður, en líktust einna helzt
langærri hnignun og enskir borgaralegir hagsögufræðingar hafa kallað síð-
ustu áratugi 19. aldar stöðnunartímabil er gróðinn var ekki í réttu hlutfalli
við framreitt fé. Þessi ár voru kölluð The great depression — þunglyndið
mikla. En á fyrsta áratug okkar aldar tók allt efnahagskerfi kapítalismans
nýja fjörkippi og um það leyti er ný rósaský hrönnuðu sig á himni kom
blessað stríðið og afstýrði allsnægtakreppunni. Já stríðið var gott við
fleiri en gömlu austfirzku sveitakonuna og ullarlopann hennar.
Það hefur aldrei verið rannsakað svo ég viti hvaða áhrif kreppur hins
kapítalíska kerfis hafa haft á þjóðarbúskp Islendinga fram að árunum
eftir fyrri heimsstyrjöldina. Islendingar eru að sjálfsögðu allan þennan
tíma í nokkru vöruskiptasambandi við hinn kapítalíska heim, við höfum
auðvitað fundið til verðsveiflna á ullinni okkar og saltfiskinum í Kaup-
mannahöfn og á Spáni, en mér býður í grun að áhrifin á búskap Islend-
inga hafi ekki rist djúpt. Mestallan þennan tíma búum við sjálfir ekki við
kapítalíska efnahagshætti, innanlands eru viðskipti okkar mörkuð land-
aurabúskap, verzlun í sleginni mynt og bankaseðlum næsta óveruleg. Það
er ekki fyrr en eftir heimsstyrjöldina fyrri, að Island hverfur inn í flaum
og hringiðu hins kapítalíska heimskerfis og ánetjast því æ fastari böndum
með hverju ári sem líður.
Eg bið ykkur afsökunar á því, að ég skuli taka mið af sjálfum mér og
veraldarsögunni. En það er ekki gaman að verða gamall og geta ekki
minnzt á veraldarsöguna án þess að minnast sjálfs sín um leið. Eg hef
nefnilega lifað tvær heimsstyrjaldir og á víst eftir að lifa tvær heimskrepp-
ur. Eg hef því margs að minnast. Þegar ég sigldi til náms í Kaupmanna-
höfn haustið 1929 hafði ég ekki verið þar nema í rúman mánuð þegar
heimskreppan mikla skall á. Við sem lifðum þessa kreppu ungir menn eða
miðaldra höfum verið kallaðir kreppukynslóðin. Og það ekki að ófyrir-
synju. Eg held að við gömlu kreppukarlarnir berum þess aldrei bætur að
hafa verið samvistum við þetta flagð hins kapítalíska þjóðfélags. Og það
er ekkert undarlegt þótt hin unga kynslóð, jafnvel þótt menntuð sé og les-
in í bókmenntum þeim sem hafa túlkað þessi kreppuár skilji okkur ekki
til fullnusm. Menn verða að hafa lifað þau. Almennt er talið að kreppu-
árin hafi verið frá 1929—1933. En í raun og veru náði kerfið sér aldrei að
107