Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Blaðsíða 31

vetrum og vaknar til lífsins á vorin.
Björninn vaknar einnig með harm-
kvælum og látum eftir leiðslusvefn
þenna. Fullvaxinn karlbjörn er sjaman-
inn í fullveldi sínu (Glosecki 1989, bls.
198 o.áfr.).
Meðal þjóðflokka sem lifa samkvæmt
hefðum forfeðra sinna frá Lapplandi til
Labrador hvílir helgi yfir skrokki
bjarndýrsins (Davidson 1978, bls. 130;
Price 2002, bls. 247, auk tilvísana).
Þegar björn hefur verið veginn eða
komist undir manna hendur með öðrum
hætti, gerist það einvörðungu af þeirri
ástæðu að hann hefur kosið það sjálfur.
Hann hefur því m.ö.o. gefið sig í vald
veiðimannsins (Ingold 2000, bls. 121).
Með öllum þjóðum Norður-Asíu og
Evrópu eru flestar trúarathafnir og
allflest bannhelgi tengd bjarndýrinu og
bjarnarveiðum, sem lýtur stjórn og
leiðsögn sjamansins, þess manns sem
hefur mesta stjórn á hamskiptum sínum
(Ingold 2000, bls. 123). Til dæmis er
trýni dýrsins skorið af og fest fyrir vitin
á einum af veiðimönnunum í virðingar-
skyni. Því næst er veiðin leikin aftur
eins og sviðsleikur og veiðimennirnir
biðja björninn fyrirgefningar fyrir að
hafa vegið hann, frænda sinn, til að
metta fjölskyldu sína (Glosecki 1983,
bls. 203). Þar að auki var til rótgróinn
siður að drekka blóð úr birninum til að
vinna styrk og þor bjarnarins (Davidson
1978, bls. 130). Með því að gefa sig á
vald veiðimannsins, yfirfærir björninn
að hluta til eiginleika sína og getu til
mannanna, fyrir utan lífmassa sinn sem
næringu. Og með því að fara rétt að við
veiðina og meðhöndla rétt bjarnar-
skrokkinn og beinin, leysir hann úr
læðingi lífsorkuna og tryggir endur-
fæðingu. Maður og björn gangast þar
með í ósamhverft fóstbræðralag, þar
sem björninn tryggir manninum líf með
því að láta sig drepa. Í verufræði
andatrúarinnar eins og hún er t.d.
stunduð meðal Sama hefur veiðin því í
grundvallaratriðum aukalega merkingu.
Auk þess að vera fæðuöflun er bjarnar-
veiðin undirstaða endurnýjunar heims-
ins (Ingold 2000, bls. 114).
Þetta samneyti manns og bjarnar
birtist í þeirri hefð að kalla bjarndýr afa
sinn og hafa í heiðri trúarathafnir í
tengslum við bjarndýraveiðar, eins og
tíðkast hefur fram á 20. öld. Sérhverjum
seið lauk með því að bjarnarbeinin voru
jörðuð (Näsström 1996, auk tilvísana).
Á Norðurlöndum eru heimildir fyrir
bjarnardýrkun í þeirri mynd sem hún
þekkist frá heimskautasvæðunum,
helstar úr samískum trúarathöfnum
(Zachrisson & Iregren 1974). Aftur á
móti er hann að finna í Finnlandi, en 46.
kvæði Kalevala lýsir ítarlega bjarnar-
seið (Näsström 1996, bls. 76). Svo seint
sem í norrænum bókmenntum 14. aldar
er jafnframt að finna sambærilegt
samband milli manns og bjarnar í
Hrólfs sögu kraka, þar sem maður og
björn, í mynd hetjunnar Böðvars
Bjarka, tengjast svo sterkum goðsögu-
legum böndum, að hér er engu líkara en
um sé að ræða frændsemi (Glosecki
1989, bls. 198 o.áfr.; Byock 1998, bls.
XXV o.áfr.). Hugmyndina um sérstök
tengsl manns og bjarnar er að finna í
þjóðtrúnni og meðal annarra segir Olaus
Magnus í stórvirki sínu um þjóðir
norðurálfu frá árinu 1555, Historia de
gentibus septentrionalibus, í fullri al-
vöru frá tilvist hjúskapar manna og
bjarna (Näsström 1996, bls. 75).
Orðið berserkur felur í sér augljósustu
og gagnsæjustu birtingarmynd mann-
bjarnarins í nútímanum en orðsifjalega
er það samsett úr ber – björn og serkr –
Lotte Hedeager
__________
31