Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Blaðsíða 43

þræði sem byggja á sögulegum raun-
veruleika? Annað vandamál í þessu
samhengi tengist skilgreiningum á
hinum norræna heiðna átrúnaði en það
lýtur að uppnefni hans sem „forns
siðar“ og þar með sem „úreltum
lifnaðarháttum“. Hinn forni siður felur
með öðrum orðum í sér átrúnað en í
íslenskum skáldskap miðalda kemur
lítið sem ekkert fram sem í raun má
tengja heiðnina við trúariðkun af
einhverju tagi. Upplýsingar um heim
ásanna eru nægar en þær eru engu að
síður mjög takmarkaðar um það hvernig
manneskjan tengdist þeim.
Lengi vel hefur lausnin á þessum
aðferðafræðilegu vandamálum verið sú
að bera íslensku textana við aðrar
sambærilegar heimildir og hefur það
leitt í ljós að lýsingar á norrænum
mönnum eru þær sömu í latneskum
jafnt sem arabískum heimildum, s.s.
örnefnum, rúnatextum og annarri orð-
sifjafræði. Þetta staðfestir þar með að
margt í íslensku textunum er ekki úr
lausu lofti gripið, heldur er það á ýmsa
vegu tengt norrænni fortíð úr heiðni.
Engu að síður liggja önnur vandamál
falin í samanburði sem þessum, vegna
þess að hin sameiginlega mynd af
átrúnaði norrænna manna á sér þröngan
bakgrunn í tíma og rúmi og það eitt
getur leitt til þess að hún verður of
einsleit. Merking sögulegra skilgrein-
inga felur það einnig í sér að tungu-
málið sé mikilvægari en landfræðileg
nærvera. Hin fjölmörgu indóevrópsku
tungumál verða þannig sjálfkrafa að
bakgrunni rannsókna á norrænum
átrúnaði, óháð landfræðilegri staðsetn-
ingu. Aftur á móti er oft, en þó ekki
alltaf, litið framhjá tengslum við meira
nærliggjandi byggðir Sama og Finna,
þrátt fyrir að samskipti við þá hafi verið
umtalsverð.
Annað úrræði til þess að skoða nánar
túlkun íslenskra miðaldatexta á nor-
rænum átrúnaði felst í rannsóknum á
áþreifanlegri efnismenningu frá heið-
num tíma í Skandinavíu. Í þessu sam-
hengi ber helst að nefna myndir, lík-
neski og aðrar leifar frá átrúnaði en
einmitt þessir hlutir hafa samt oft ekki
verið nýttir sem skyldi, vegna þess að
íslensku textarnir hafa verið í forgrunni.
Þrátt fyrir að hlutirnir búi yfir bæði
lýsandi og skýrandi upplýsingum af
hinum norræna átrúnaði hafa þeir
sjaldan gegnt afgerandi hlutverki við
þess konar rannsóknir.
Lengi hafa verið þekkt margvísleg
vandamál varðandi íslensku mið-
aldatextana en fyrir nokkrum áratugum
komu upp á yfirborðið hugmyndir um
það hvernig hægt væri að fást við þau á
nýjum forsendum. Ástæðan var sú að þá
komu fram ný sjónarhorn á trúna innan
trúarbragðasögu, á sama tíma og efnis-
menningin var litin öðrum augum innan
fornleifafræði. Farið var að líta á trúna
sem síbreytilega iðkun, í stað guðstrúar
eingöngu. Afrakstur þessara breytinga
var sá að hætt var að flokka helgisiði
sem goðsagnir en í stað þess voru þeir
meðhöndlaðir sem formlegar og merk-
ingafullar athafnir. Með sama hætti
breyttust viðhorf til efnismenningar
innan fornleifafræðinnar. Áður var
efnismenningin meðhöndluð sem
óvirkar leifar um tækni, fjárhag og
félagsleg samskipti, auk þess sem litið
var á helgisiði sem hið óútskýranlega.
Þegar breytingin á sér stað er farið að
líta á hlutinn sem virkan þátt í sífelldum
og síbreytilegum samskiptum fólks.
Hluturinn býr nefnilega yfir merkingu
sem getur kallað fram mjög flóknar
hugmyndir. Eins og í mörgum öðrum
__________
43
Anders Andrén