Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Side 140

Eins og Adolf Friðriksson (1994)
hefur meðal annarra bent á var
fornfræðilegur áhugi og rannsóknir í
árdaga íslenskrar fornleifaræði að
verulegu leyti innblásinn af því
þjóðernisrómantíska andrúmslofti sem
náði e.t.v. hámarki í kringum
sjálfstæðisbaráttu Íslendinga á síðari
hluta 19. aldar. Óbilandi trú á
áreiðanleika fornsagnanna einkennir
margar þessara rannsókna og markmið
þeirra er gjarnan að staðfesta þennan
áreiðanleika. Þannig voru sögurnar oft
ráðandi um það hvaða minjar voru
rannsakaðar og jafnframt lögðu menn
sig fram við að tengja fornminjar af
ýmsu tagi við nafngreinda einstaklinga
eða atburði úr sagnaheiminum.
Markmiðið var því í sjálfu sér ekki ný
þekkingarsköpun heldur staðfesting á
þeirri sögulegu þekkingu sem þegar var
til staðar.
Þótt margt hafi breyst í tímans rás
má segja að ákveðinnar einsleitni gæti
lengi vel þegar rannsóknarsaga
íslenskra kumla er skoðuð. Þótt það
kunni að hljóma sérkennilega má segja
að það sem einkenni margar þessara
rannsókna sé það að áherslan er ekki á
kumlin sjálf, heldur eru kumlin fremur
verkfæri til þess fallin að varpa ljósi á
aðra þætti. Aðallega eru þetta tveir
óvissuþættir; annars vegar sá sem snýr
að uppruna Íslendinga og hins vegar sá
sem lýtur að tímasetningu landnáms, en
einnig mætti nefna þætti eins og
efnahagslegar aðstæður og viðskipta-
tengsl. Sem afmarkaður flokkur minja,
frá upphafsöld íslenskrar byggðar eru
kumlin enda vel til þess fallin að varpa
skýrara ljósi á þessi atriði. Vegna
þessara rannsóknar-markmiða hafa
kumlin því gjarnan verið hlutuð niður
eftir eðli og eiginleikum gripanna sem
mynda haugfé þeirra (sverð með
sverðum, kambar með kömbum o.s.frv.)
í stað þess að líta á hvert kuml sem
merkingarbæra heild í sjálfu sér. Eftir
formerkjum gerðfræðinnar hefur hver
gripaflokkur síðan verið borinn saman
við sína líka annarstaðar í víkinga-
heiminum í leit að samhljómi.
Annað sem hefur einkennt íslenskar
kumlarannsóknir er ákveðin vantrú á
upplýsingagildi kumlanna og mikil
áhersla á lítilfjörleika safnsins,
fátæklega efnismenningu, tilkomulitla
ásjónu kumlanna og einsleitni þeirra.
Þessi vantrú kemur í fyrstu á óvart en sé
málið hins vegar sett í samhengi er hún
kannski ósköp eðlileg. Að verulegu
leyti stafar hún líklega af vantrú á
íslenskri fornleifaræði almennt í saman-
burði við tvennt; annars vegar
bókmenntaarfinn og hina rituðu
Íslandssögu og hins vegar forna efnis-
menningu hinna Norðurlandanna. Hvort
tveggja má til að mynda greina í
eftirfarandi orðum danska texta-
fræðingsins Kristians Kålund, sem
áberandi var innan íslenskra fornleifa-
rannsókna í lok 19. aldar:
„Island, der ved sin ældre litteratur har
så stor betydning for studiet af Nordens
oldtid, yder med hensyn til oldsager og
andre fortidslævninger langtfra noget
tilsvarende; og i henseende til fundenes
mængde og de bevarede genstandes
antal vil dette land vel altid stå
betydelig tilbage for de fleste andre
egne af Norden“ (Kålund, 1882, 57). __________
140
Fé og frændur í eina gröf
Það sjónarhorn sem hér kemur fram átti
eftir að verða lífseigt stef innan
fornleifafræðinnar almennt og hefur
þess meðal annars gætt í umfjöllunum
manna um kumlin allt fram á þennan
dag.
Þannig fullyrti norski fornleifa-
fræðingurinn Haakon Shetelig, sem
dvaldi hér á landi við rannsóknir á
víkingaaldarminjum fyrir miðja síðustu
öld, að einnkennandi fyrir Ísland væri
„... að þar sjást engin minningarmörk,
sem mikið ber á, engir stórir haugar,
svo sem vjer getum að líta hvarvetna
um land allt í Noregi ... Íslendingar
hafa í því tilliti verið alveg lausir við
allan metnað, og má segja, að hin
einfalda, hógværlega gerð á dysjunum
sje einkennandi þáttur í hinu nýja
þjóðfjelagi þeirra allan fyrsta hlutann
af lýðveldistímabilinu. Jafn-
tilbreytingarlaus var greftrunin
sjálf“ (Shetelig, 1939, 8).
Þessi meinta „fátækt“ kumlasafnsins,
sem lesa má út úr orðum bæði Kålunds
og Sheteligs, hefur síðan velkst fyrir
flestum þeim fræðimönnum sem fengist
hafa við þennan efnivið. Þannig hafa
samanburðarrannsóknir orðið áberandi
þar sem áhersla er lögð á að skýra með
vísun í ytri þætti hvers vegna íslenska
kumlasafnið skortir þá þætti sem
Shetelig nefndi hér að framan, þ.e. stóra
hauga, meiri íburð, ríkulegra og fjöl-
breyttara haugfé, brunakuml o.s.frv.
Sömu tilhneigingu er að finna víða í
verkum Kristjáns Eldjárn. Í formála
doktorsritgerðar sinnar fullyrti Kristján
að það væri ætlun sín að flytja
fornleifafræði í strangasta skilningi og
því myndi hann ekki leggja sig eftir því
að tengja viðfangsefni sitt persónum
eða atburðum fornsagnanna (Kristján
Eldjárn, 1956, 9). Engu að síður lét
Kristján tíðum í ljós vantrú sína á
upplýsingagildi fornleifanna og virðist
hafa talið þær eftirbáta ritheimildanna.
Eins virðist sem Kristjáni hafi ekki þótt
mikið til íslenska kumlasafnsins koma,
þótt vissulega hafi hann helgað stóran
hluta rannsókna sinna þessum efnivið.
„[K]umlin á Íslandi [líkjast] mest
hinum óvönduðu norsku kumlum ...
Hvað sem líður höfðinglegum uppruna
landnámsmanna, eru kuml þeirra og
heiðinna niðja þeirra yfirlætislaus ...
einföld að gerð og hófsamleg að haugfé,
með hversdagssvip ...“ (Kristján
Eldjárn, 2000 [1956], 296-297).
Rit Kristjáns Eldjárn, Kuml og haugfé
úr heiðnum sið á Íslandi, er bæði
umfangsmikið og ítarlegt og stendur
enn fyrir sínu sem mikilvægasta
yfirlitsrit íslenskra kumlarannsókna í
dag. Nálgun hans byggist þó á
gerðfræðinni og var markmið hans fyrst
og fremst að svara hefðbundnum
spurningum um uppruna landnáms-
manna og tímasetningu land-náms.
Meðferð hans á efniviðnum einkennist
því af uppstokkun og flokkun í þeim
tilgangi að koma efninu á samanburðar-
hæft form. Kumlin sjálf, eins og þau
koma fyrir og sem trúarlega eða
samfélagslega mikilvæg, koma lítið við
sögu. Eins og aðrir var Kristján einnig
upptekinn af því hvernig íslensk kuml
voru frábrugðin kumlum annarstaðar í
víkingaheiminum og taldi almenna
hófsemi og fjarveru bruna-kumla vera
__________
141
Þóra Pétursdóttir