Dagblaðið Vísir - DV - 22.08.2008, Blaðsíða 22

Í stjórnarskránni segir í 21. grein,
að íslensk stjórnvöld geti ekki gert
samninga við önnur ríki ef þeir hafa í
sér fólgið afsal eða kvaðir á landi eða ef
þeir horfa til breytinga á stjórnarhög-
um ríkisins, nema samþykki Alþing-
is komi til. Hér er sleginn sá varnagli,
að æðstu embættismenn þjóðarinn-
ar, ráðherrarnir, sem hver um sig fara
með æðsta stjórnvald á sínu sviði,
geta ekki án heimildar Alþingis skuld-
bundið íslenska ríkið með samning-
um við önnur ríki, ef um er að ræða
meiriháttar mál á borð við skerðingu
á frelsi og fullrétti þjóðarinnar. Þetta
stafar af þingræðisreglunni, sem hér
gægist fram í nefndu ákvæði stjórn-
arskrárinnar, en í henni felst að ráð-
herrar starfa í skjóli og með tilstyrk
Alþingis. Þingræðisreglunni er ætl-
að að tryggja Alþingi sterka stöðu til
áhrifa á stefnu og framkvæmd verka
ráðherranna og þá ekki hvað síst í ut-
anríkismálum. Þetta er ekki spurning
um form heldur efni. Mikil saga er að
baki reglunni; gjörvöll sjálfstæðisbar-
átta þjóðarinnar á 19. og fram á 20.
öld snerist að stórum hluta um stöðu
Alþingis sem æðstu valdastofnunar
íslensku þjóðarinnar.
Lögbundið samráð við
utanríkismálanefnd
Af þingræðisreglunni leiðir, að Al-
þingi á að hafa mikil áhrif á meðferð
utanríkismála. Sérstök þingnefnd,
utanríkismálanefnd, á að vera ríkis-
stjórn til ráðuneytis um meiriháttar
utanríkismál og er áskilið í 24. gr. laga
um þingsköp, að ríkisstjórnin skuli
ávallt bera undir nefndina slík mál
jafnt á þingtíma sem í þinghléum.
Sérstök þagnarskylda hvílir á nefnd-
armönnum um vitneskju sem þeir fá
ef formaður eða ráðherra kveða svo
á. Með þessu móti er reynt að tryggja
nauðsynlegan trúnað um mál, sem
geta verið á viðkvæmu stigi þegar þau
koma til kasta nefndarinnar.
Í Stjórnskipunarrétti Gunnars G.
Schram, 2. útg. 1999, sem er eitt helsta
fræðirit og kennslubók um þessi mál-
efni, segir orðrétt: „Skylda ríkisstjórn-
arinnar til að bera mál undir utan-
ríkismálanefnd er ótvírætt víðtækari
en svo að hún taki einungis til þeirra
samninga sem samþykki Alþingis er
áskilið um og auðvitað getur utanrík-
ismálanefnd eigi veitt það samþykki
í stað þingsins. Utanríkismálanefnd
á samkvæmt þingskaparlögum ský-
lausa kröfu á að utanríkisráðherra
hafi við hana samráð um öll meiri-
háttar utanríkismál.“ Í sama riti seg-
ir einnig orðrétt: „Með ákvæðunum
um utanríkismálanefnd er fulltrúum
þingsins tryggð víðtæk áhrif á utan-
ríkismál.“
Auk framangreindra lagaákvæða
verður einnig að huga að óskráð-
um meginreglum og sjónarmiðum
í stjórnskipunar- og stjórnarfarsrétti
um meðferð ráðherravalds. Mikil-
vægasta meginreglan af því tagi kveð-
ur á um, að stjórnvöldum sé óheimilt
að aðhafast utan valdsheimilda sinna
(ultra vires). Ákvarðanir stjórnvalda
verða að eiga sér stoð í lögum og þær
verða að hvíla á málefnalegum sjón-
armiðum (intra vires). Stjórnvöldum
er þar af leiðandi óheimilt að byggja
ákvarðanir sínar á geðþótta, óvild,
hvers kyns sérhagsmunum eða per-
sónulegum sjónarmiðum. Við mat á
því hvaða sjónarmið teljast málefna-
leg er byggt á öllum réttarheimild-
um, sem þýðingu hafa í viðkomandi
máli. Allan vafa ber að skýra Alþingi
og stjórnarskrá í vil. Því er sjálfsagt
og eðlilegt að bera mál undir utan-
ríkismálanefnd og síðan Alþingi leiki
minnsti vafi á heimild ráðherra til
ákvarðanatöku.
Utanríkismálanefnd virt
að vettugi
Ákvörðun Davíðs Oddssonar, for-
sætisráðherra, og Halldórs Ásgríms-
sonar, utanríkisráðherra, frá 18. mars
2003, að styðja áform Bandaríkjanna,
Bretlands og annarra ríkja um tafar-
lausa afvopnun Íraks, var ekki borin
undir utanríkismálanefnd Alþingis.
Fullyrt hefur verið, nú síðast í grein
Vals Ingimundarsonar í bókinni Upp-
brot hugmyndakerfis, Reykjavík 2008,
að aðeins þessir tveir menn hafi kom-
ið að þessari ákvörðun. Hún hafi ekki
verið rædd í þingflokkum stjórnar-
flokkanna, ríkisstjórn, utanríkismála-
nefnd eða á vettvangi Alþingis fyrr
en síðar. Af grein Vals verður ráðið,
að Davíð Oddsson hefur verið leið-
andi í þessari ákvarðanatöku. Hall-
dór Ásgrímsson hafi ekki verið eins
sannfærður, en þó látið til leiðast. Það
var hins vegar Halldór sem var utan-
ríkisráðherra en ekki Davíð og ber
hann því meginhluta ábyrgðarinnar
samkvæmt meginreglum íslenskrar
stjórnskipanar. Honum bar að bera
málið undir utanríkismálanefnd Al-
þingis, en það var ekki gert.
Yfirlýsing íslenskra stjórnvalda
um stuðning við hernað Bandaríkja-
manna og Breta í Írak er vitaskuld
„meiriháttar mál“, ekki hvað síst fyr-
ir þær sakir, að stríðsaðgerðirnar
voru á ábyrgð þessara tveggja ríkja
og stuðningsaðila þeirra, en ekki Ör-
yggisráðs Sameinuðu þjóðanna eða
Atlantshafsbandalagsins. Ísland er
herlaust land og við stofnun Atlants-
hafsbandalagsins 1949 var því lýst
yfir, að Íslendingar myndu ekki lýsa
yfir stríði á hendur annarri þjóð. Þá er
frægt úr sögunni, að Alþingi neitaði
að lýsa yfir stríði á hendur Þýskalandi
og Japan 1945 í tilefni af stofnun Sam-
einuðu þjóðanna. Stuðningsyfirlýsing
við hernað í Írak var því meiriháttar
mál, hvernig sem á það er litið. Rík-
isstjórnin hefði nær örugglega fengið
samþykki meirihluta nefndarinnar, ef
málið hefði verið borið upp með rétt-
um hætti, en það breytir ekki því að
nefndin sem slík er vettvangur sam-
ráðsins. Ekki nægir heldur, að hugsan-
legt Íraksstríð hafi komið til umræðu
áður í nefndinni, ákvörðun um stuðn-
ing Íslands við innrás Bandaríkjanna
og Bretlands var málefnið, sem þar
bar að ræða. Þá nægir ekki heldur fyr-
ir forystumenn ríkisstjórnarinnar, að
upplýsa sína fulltrúa í nefndinni, hafi
það verið gert, því eins og fyrr segir,
nefndin er hinn stjórnskipulegi sam-
ráðsvettvangur. Minnihlutinn hefur
að sjálfsögðu sinn rétt til að fylgjast
með enda bundinn trúnaði um við-
kvæm mál ef nauðsyn krefur.
Tenging við viðræður um
varnarsamninginn
Í nefndri grein Vals Ingimundar-
sonar kemur fram, að framangreind
ákvörðun hafi verið tekin í tengsl-
um við deilu Bandaríkjamanna og
Íslendinga um framtíð herstöðvar-
innar á Keflavíkurflugvelli. Íslensk
stjórnvöld vonuðust til, að ákvörðun-
in styrkti stöðu þeirra í viðræðum um
föstudagur 22. ágúst 200822 Helgarblað DV
Þeir eru allt of margir, ekki sízt á opinberum vettvangi, sem hafa
tamið sér það að tala svo um andstæðinga sína sem þeir væru
samblönduð hjörð fábjána og misindismanna ... slík baráttuað-
ferð er átakanlegt vitni þröngsýni og víðsýnisskorts. Hún er merki
sjálfsbirgingshrokans, sem telur sig einan vita allt, þykist sjálfum
sér nógur og upp yfir það hafinn að læra af öðrum ... Í fyrstu byrja
sumir sjálfsagt þennan leik í hálfkæringi og alvöruleysi. Enda er
það auðveldasta aðferðin í deilum um alvarleg mál að svara með
getsökum og aðdróttunum. Áður en varir eru svo þeir, sem slíkt
hafa um hönd, farnir að trúa sjálfum sér og verða þar með þröng-
sýnni með hverri stund er líður. Og verra en það. Sá, sem trúir því,
að andstæðingi sínum gangi illt eitt til og hann kjósi fremur rangt
en rétt, lendir áður en varir í þeirri hættu að hverfa frá baráttuað-
ferðum lýðræðisins. Það er býsna almenn trú, að illt skuli með illu
út reka. Ef menn telja því við óþokka eina að eiga, þá er viðbúið,
að ekki verði þokkabrögðum einum beitt til að koma þeim fyrir
kattarnef.
Bjarni Benediktsson
Davíð og Halldór Þeir tveir tóku
ákvörðun um að lýsa yfir stuðningi
Íslands við stríðsaðgerðir í Írak.