Gripla - 20.12.2006, Qupperneq 93

UM HÁTTATAL SNORRA STURLUSONAR 91
það ekki síst hrynjandi og atkvæðafjöldi, þ.e. ‘tala samstafna’ sem greinir drótt-
kvæðan hátt frá öðrum formum, svo sem edduháttum, hrynhendum hætti og
kviðuhætti. Reyndar byggir lýsing á afbrigðum síðar í Háttatali mjög á
hugtakinu samstafa, og er ástæða til að huga vel að því hvað hér er átt við og
hvernig hugtakið er notað í lausamálsskýringunum. Og eins og við munum sjá
á þessi nálgun að formi dróttkvæðanna að mörgu leyti betur við en t.d. kerfi
Sievers.
5.1 Skjótar og seinar samstöfur
Á undan 7. vísu er, eins og áður kemur fram, staldrað við og sagt frá því að nú
sé búið að sýna dróttkvæðan hátt með fimm greinum, en það sé þó „hinn sami
háttr réttr ok óbrugðinn“. Nokkru síðar segir:
Þat er leyfi háttanna at hafa samstƒfur seinar eða skjótar, svá at dragisk
fram eða aptr ór réttri tƒlu setningar, ok megu finnask svá seinar at
fimm samstƒfur sé í ƒðru ok inu fjórða vísuorði, svá sem hér er:
Hjálms fylli spekr hilmir
hvatr Vindhlés skatna;
*hann kná hjƒrvi þunnum
hræs þjóðár ræsa (7. vísa, l. 1-4)
Hér eru hugtökin „tala setningar“ og „leyfi“ notuð á kerfisbundinn hátt til að
lýsa sérstöku afbrigði háttarins. Leyfið felst í því að hafa fimm atkvæði í jöfnu
línunum, en það byggist á því að orðmyndir eins og þjóðár séu tvíkvæðar. En
gera má ráð fyrir að orðin hafi getað haft þríkvæðar hliðarmyndir, þar sem
orðhlutagerðin var gangsærri og meira í samræmi við upprunann: þjóðá-ar.
Hinar þríkvæðu myndir gáfu rétta tölu samstafana. Einnig er hugsanlegt að í
máli þessa tíma hafi ríkt valfrelsi milli samdreginna og ósamdreginna mynda.
Raunar er óvíst að beygingarmyndin Vindhlés (eignarfall af Vindhlér, sem er
nafn á Heimdalli) hafi nokkurn tíma verið tvíkvæð í íslensku. Snorri hefur
hins vegar talið að á grundvelli mynda eins og þjóðár, sem koma fyrir, t.d. í
lausavísu eftir Kormák (18,8): æstr þjóðáar fnæstu skapaðist einhvers konar
leyfi fyrir orðmyndir af þessari gerð til að fylla tvær stöður í línu. (Sjá umræðu
um þetta hjá Kristjáni Árnasyni 1991/2000:90–91 og Kuhn 1983:70). Hér er
því um það að ræða að við sérstakar aðstæður má víkja frá grunntölunni.
Þetta minnir á umfjöllun Fyrsta málfræðingsins (sbr. Hreinn Benediktsson
1972:226) um einkvæðar eða tvíkvæðar myndir orðsins járn en dæmin sýna
að fræðimenn og skáld hafa verið meðvituð um breytileika í atkvæðafjölda