Skírnir - 01.01.1983, Blaðsíða 189

SKÍRNIR
RITDÓMAR
183
kemur í besta falli orðum að augljósustu sameiginlegu auðkennum allrar
greinarinnar. Smásögur þekkjum við aðallega frá skáldsögum á því hvað
þær eru miklu styttri. Ef skáldsaga er frásögn í sundurlausu máli af ímynd-
uðu fólki, atburðum, umhverfi sem jafnan fyllir heila bók, nægir þá ekki
að segja um smásögur að þær séu samskonar ímyndaðar eða tilbúnar frá-
sagnir og þurfi jafnan nokkrar saman til að fylla bók? Aðrar eru stuttar,
hinar langar. Og breytir engu um það þótt einnig séu til sögur sem fara
bil beggja, skáldsögu og smásögu, og eiga ekki einu sinni sérstakt heiti á ís-
lensku, en við köllum eftir atvikum stuttar skáldsögur eða langar smásögur.
Upphaf nútíma-sagnagerðar á íslensku er jafnan rakið til rómantískra
höfunda á öldinni sem leið, Jónasar Hallgrímssonar og Jóns Thoroddsen.
Um Grasaferð Jónasar er einatt sagt að hún sé fyrsta réttnefnda smásaga
á íslensku — og breytir engu um það þótt áhrifa eða eftirdæmis hennar gæti
einkum í skáldsögum. Hitt er miklu fátíðara að sýnt sé fram á það hvers
vegna eðlilegra eða nærtækara sé að lesa Grasaferð sem sjálfstæða sögu frek-
ar en upphaf eða þátt ólokinnar frásagnar eins og félagar Jónasar töldu
við frumprentun hennar í Fjölni.
I formálanunt fyrir íslenskum smásögum les Kristján Karlsson Grasa-
ferð saman við forskriftina frá Poe um ein áhrif sögu: „Bygging sögunn-
ar er fólgin í samleik óskyldra afla; annarsvegar er sumardýrðin, hins veg-
ar og miklu meira álengdar harmleikur og ógn,“ segir hann. „Oryggið sigr-
ar og sumardýrðin ríkir ein í svipinn þegar sögunni lýkur." Það er nú
engin ástæða til að andæfa þessum skilningi, öðru nær. En spyrja má hvort
nokkuð vinnist með því að lesa með þessu móti sálfræðilegt meginefni eða
skilning máls I söguna. Til að sjá virðist efni hinnar óloknu ferðasögu svo
einkar margbreytt, opið og óráðið, ýmiskonar þjóðháttaefni og vísir eða
drög til samfélagslýsingar ásamt kvæðunum í sögunni og samræðu þeirra
systkina á fjallinu. Eða gengur kannski allt efnið, ef að er gáð, upp í for-
múlu ógnar og dýrðar? Þá stendur ókunni maðurinn á fjallsbrúninni í
sögulokin sem myndrænt ígildi aðsteðjandi voða og leiðir í ljós dulda merk-
ingu alls þess sem áður er fram komið í sögunni og skipar því upp í nýtt
samhengi: vitund sögumanns, undir niðri, um það hve tæpt standi hinn
óhulti heimur bernskunnar sem hann annars var að lýsa.
Þessi lestrarmáti kann að skýra betur en ella áhrifamátt Grasaferðar,
en breytir auðvitað engu sem máli skiptir um hana. Eftir sem áður stend-
ur Grasaferð sem upphaf klassískrar sveitalífslýsingar á íslensku. Og þann-
ig hefur hún orkað síðan, í öðrum sögitm, sjálfri hinni epísku og raunsæis-
legu frásagnarhefð. í öllu falli er þegar af Grasaferð ljóst hve náið er með
báðum þáttum sagnagerðar, skáldsögu og smásögu við upphaf þeirra á ís-
lensku.
Um þróun og framvindu smásagna frá því á öldinni sem leið og fram á
þessa, og íslenska smásagnagerð sér í lagi, segir Kristján Karlsson ennfremur
í formálanum: