Jökull - 01.12.1979, Síða 89

tíma var allt láglendi neðan við 80— 100 m hæð á
Suður- og Vesturlandi, en 40—60 m í öðrum
landshlutum, undir sjó. Frá þeim tíma eru strand-
hjallar fram með ám og fjallshliðum og deigulmór á
láglendi. Land reis þó smám saman úr sjó aftur og
jafnvægi náðist nærri núverandi sjávarstöðu fyrir
8000—9000 árum. Mestu setmyndanir póstglasíala
tímans eru sandarnir, sem jökulárnar hafa hlaðið
niður i rás tímans, einkum sunnan jökla. Alls þekja
þeir um 5000 km2 svæði og verður þar iðulega
landauki i jökulhlaupum, svo sem þekkt er frá
Kötluhlaupinu 1918.
Bygging Islands. Bygging landsins er í samræmi
við legu þess á Mið-Atlantshafshryggnum. Glið-
sprungukerfi eru ráðandi þar sem plötur rekur
hvora frá annarri, en skersprungukerfi á þeim
svæðum þar sem slík plötumót standast ekki á eða
hliðrast til.
Bygging gliðnunarbeltanna var nokkuð lýst
framar 1 þessum úrdrætti, en einkenni þeirra eru
sprungusveimar með gossprungum og gjám, sem
vel flestir liggja 1 gegnum megineldstöðvar. Um-
brot síðustu ára í Kröflu og sprungusveimnum
gegnum hana hafa varpað nýju ljósi á sambandið
milli kvikuhreyfinga og gliðnunar landsins. 1 rótum
megineldstöðvarinnar er kvikuþró, sem kvika
streymir til neðan úr möttlinum. Þaðan ryðst hún í
kvikuhlaupum út í sprungusveiminn og smám
saman slaknar á uppsafnaðri togspennu undan-
gengins hvíldartímabils, sem norðanlands varir
100—150 ár. Kvikan storknar neðanjarðar í berg-
göngum, en á yfirborði gliðna sprungur og missíga
(myndir 15 og 16). Haldi uppstreymið í rætur
megineldstöðvarinnar áfram langt umfram það
timabil, sem þarf til að slaka á togspennunni,
aukast Iíkur á, að kvikan streymi til yfirborðs.
Sum gosbeltanna hafa ekki greinileg gliðnunar-
einkenni. Gildir það um Snæfellsnesbeltið, Suður-
landsbeltið sunnan Tungnár og Öræfajökulsbeltið.
Gosbergið sem þar kemur upp, er einnig ólíkt þvi
sem er í gliðnunarbeltunum að því leyti, að hin
fyrrnefndu gjósa hlutfallslega alkalirikara bergi. 1
þessum hliðarbeltum (til hliðar við gliðnunarbeltin)
eru eldkeilur mest áberandi. Eiginleg gjástykki eru
ekki til staðar, en stundum eru eldkeilurnar ílangar
i sprungustefnu (Hekla, Eyjafjallajökull) og ein-
stöku sinnum tengjast þeim misgengjasveimar
(mynd 17). Það er sameiginlegt með eldgosamynd-
unum hliðarbeltanna, að þær hvíla mislægt á
rofnum berggrunni frá eldri jarðsöguskeiðum. Tvö
þau fyrrnefndu (Snæfellsnes og Suðurjöklar)
virðast hafa komið fram á plíó-pleistósen en
Öræfajökulsbeltið á yngra pleistósen. Aðeins
Öræfajökulsbeltið virðist hafa átt sér fyrirrennara
þar sem eru stóru gabbró- og granófýrinnskotin á
Suðausturlandi (mynd 18), en þau má túlka sem
kvikuþrær gamalla eldkeilna á borð við Öræfajökul
eða Snæfell, sem á sinum tíma risu utan við hið
eiginlega gliðnunarbelti.
Þversprungubelti liggja. á milli gliðnunarbeltanna
þar sem þau standast ekki á. Þau eru tvö, annað á
Suðurlandi í framhaldi Reykjanesskagans austur i
Heklu, hitt á Norðurlandi milli Kolbeinseyjar-
hryggjarins og gliðnunarbeltisins uppaf Axarfirði.
Á Suðurlandi liggur þversprungubelti yfir hinn
plíó-pleistósena berggrunn Suðurlandsundir-
lendisins, með opnum gjám og háskalegum jarð-
skjálftum. Á Norðurlandi er þversprungubeltið
miklu breiðara og liggur mestur hluti þess neðan-
sjávar. Það virðist hafa þróast í tveimur áföngum. í
fyrri áfanganum myndaðist mjótt þversprungu-
belti, sem liggur sunnan við Tjörnes-blokkina
(Húsavíkur-misgengin) og áfram til norðvesturs
um Flateyjarsund i suðurenda Eyjafjarðaráls. Á því
tímabili sern þessi hluti þversprungubeltisins var
virkur, náði gosbeltið á Norðurlandi einungis
norður á móts við Reykjaheiði, en hliðraðist þaðan
vestur í Eyjafjarðarál og Kolbeinseyjarhrygg.
Merki hliðrunar í þessu sprungubelti sjást í berg-
lögum næst því, svo sem yst I Fjörðum og Flat-
eyjardal og í Húsavíkurfjalli, þar sem bergið er
sundurmaskað og alsett lárétt rákuðum sprungu-
flötum. Úti fyrir Fjörðum og Flateyjardal er mikil
þyngdarlægð yfir sprungubeltinu, liklega sigdalur
fylltur setlögum. I síðari áfanga braust gosbeltið á
Norðurlandi út í Axarfjörð og hliðraðist þaðan i
skástígum eldstöðvakerfum (Mánáreyjar, Hóls-
grunn), norður I Kolbeinseyjarhrygg. Við það að
gosbeltið braust þarna norður úr, urðu Húsavikur-
misgengin og framhald þeirra til NV minna virk en
áður, en þar eru þó enn hreyfingar og upptök öfl-
ugra jarðskjálfta.
Ymsir þættir í jarðfræði Islands falla vel inn í
hugmyndina um hitablett eða heitan strók í möttl-
inum undir íslandi. Gildir þetta um (1) hæð
landsins og þykkt jarðskorpunnar, (2) breytingu
ganga og sprungustefnu yfir landið þvert, (3)
vaxandi framleiðslu gosefna inn til landsins og (4)
hliðrun gosbeltanna til suðurs og austurs með tima,
miðað við neðansjávarhryggina.
JÖKULL 29. ÁR 87