Jökull - 01.12.1979, Side 95

yngjast inn að miðbiki landsins í átt að yngri jarð-
myndunum frá ísöld og nútima. Milli blágrýtis-
laganna eru viða millilög úr seti og gosmöl og sums
staðar eru i þeim gróðurleifar, sem veita talsverða
vitneskju um loftslag á löngu liðnum tímum. I til-
svarandi gömlum millilögum á vestan- og austan-
verðu landinu finnast sambærilegar gróðurmenjar.
Elstu jurtaleifar, sem hafa fundist í jarðlögum
hér á landi, eru á norðvestanverðum Vestfjörðum
og teljast gróðurmenjarnar í Þórishlíðarfjalli í
Selárdal til þeirra. Þær virðast eldri en 14 milljón
ára og gefa til kynna kulvísan skóg lauf- og barr-
trjáa í heittempruðu loftslagi. Mest ber á risafuru,
furu, valhnot, elri, beyki, álm, lind og vínvið. Svo
virðist sem lauftré hafi verið algengari en barrtré.
Plöntusteingervingarnir í Surtarbrandsgili við
Brjánslæk eru sennilega 13— 14 milljón ára. Sumar
kulvísustu tegundirnar, svo sem vlnviður, eru
horfnar, en þinur, risafura, birki, hlynur, elri,
magnolía og túlípantré eru mest áberandi. Þáttur
furunnar virðist hafa farið vaxandi fyrir 13—10
milljónum ára og barrtré urðu algengari en lauftré.
Gróðurmenjar í Gerpi á Austfjörðum eru taldar
vera frá þessum tima. Plöntuleifar, sem hafa fund-
ist við Tröllatungu og i Húsavíkurkleif i Stein-
grímsfirði og i Hólmatindi við Reyðarfjörð, eru
9—10 milljón ára. Burknar (t.d. Osmunda), viðir,
valhnot, birki, hlynur, magnolía og hikkoria virðast
hafa verið rikjandi í gróðri þessa tima. I Hrútagili í
Mókollsdal í Strandasýslu hafa fundist gróðurleif-
ar, sem eru taldar 8—9 milljón ára, og ber þar mest
á elri, birki, hlyn, vænghikkoriu, beyki og heslivið.
íslenskar gróðurleifar eldri en 8 milljón ára gefa
til kynna náinn skyldleika við gróður i laufskóga-
belti austanverðra Bandaríkjanna og bera vitni um
mun mildara loftslag en nú er hér á landi. Meðal-
árshiti hefur verið hærri en 10° C og frost hafa
sennilega verið mjög fátið. Úrkoma virðist hafa
verið talsverð og jafndreifð á allt árið. Lítilsháttar
kólnun gæti hafa valdið útdauða vinviðar fyrir um 14
milljónum ára og magnoliu fyrir 9 milljónum ára.
Gróðurmenjar frá tertíer, sem hafa fundist i ná-
grenni Hreðavatns, eru um 7 milljón ára. Þar eru
beyki og hikkoria og önnur álika kulvís tré sjaldgæf
eða horfin úr gróðrinum, en birki, víðir og barrtré
voru ríkjandi. Augsýnilega fór loftslag kólnandi á
efri hluta miósentima.
1 setlögum við Sleggjulæk í Borgarfirði og í neðri
hluta Tjörneslaga hafa fundist jurtaleifar, sem gefa
til kynna áframhaldandi kólnun á plíósen. Birki,
viðir og grös urðu æ meira áberandi á sama tima og
skógurinn minnkaði. Fyrir 3—4 milljónum ára fóru
að myndast jökulbergslög á Vesturlandi, t.d. i
ofanverðum Borgarfirði, og bera þau einnig ótví-
rætt vitni um kólnandi loftslag. Á timabilinu fyrir
6—3 milljónum ára virðist loftslagi hér á landi hafa
svipað til þess sem nú er á ströndum Vestur-
Evrópu, þar sem meðalhiti kaldasta mánaðarins er
nálægt 0° C.
A neðra-pliósen hefur meðalhiti sjávar verið
a.m.k. 10° C eða um 5° C hærri en nú er eins og sjá
má af tilvist ýmissa kulvísra sælindýra i Báru- og
Tígulskeljalögunum á vestanverðu Tjörnesi. Við
Hallbjarnarstaðaá verða hins vegar miklar breyt-
ingar á sædýrafánunni í Tjörneslögunum. Kulvisu
tegundunum fækkar og i þeirra stað koma tegund-
ir, sem lifa við svipuð skilyrði og eru í hafinu um-
hverfis landið í dag. Sjávarhiti virðist þvi hafa farið
lækkandi þegar lögin við Hallbjarnarstaðaá
(Krókskeljalögin) mynduðust fyrir um það bil 3
milljónum ára. Á þessum tíma koma einnig inn í
Tjömeslögin allmargar tegundir ættaðar úr
Kyrrahafi og óþekktar úr eldri lögum við Atlants-
haf. Gera má þvi ráð fyrir, að Beringssund hafi
opnast sjávardýrum um þetta leyti. 1 sethnyðling-
um i móbergsfjöllum i Mýrdal hefur fundist sæ-
dýrasamfélag, sem er af svipuðum aldri og Krók-
skeljalögin á Tjörnesi, og það virðist gefa til kynna
að sjávarhiti við Suðurland hafi a.m.k. verið 2—4°
C hærri fyrir 3 milljónum ára en nú er.
Á efsta hluta plíósentima og á isöld skiptust á
jökulskeið með mjög köldu loftslagi og hlýskeið með
loftslagi svipuðu og nú er hér á landi. Liklega hafa
jökulskeiðin á ísöld varla verið færri en 10. Meðal-
árshiti á jökulskeiðunum hefur vissulega verið
breytilegur, en a.m.k. 5—10° C lægri en í dag og
snælínan virðist hafa legið allt að því 1000 m neðar.
Á síðasta jökulskeiði var landið að mestu þakið is,
en út frá stefnu jökulráka á hálendinu virðist sem
isaskilin hafi legið sunnan við núverandi vatnaskil.
Megnið af úrkomunni virðist þvi hafa borist með
suðlægum vindum eins og i dag.
Á mörkum tertiers og isaldar hurfu flest kulvísu
barr- og lauftrén, sem þrifust hér á tertier, en elri,
birki, víðir og grös verða stöðugt meira áberandi.
Flestar þær tegundir, sem hurfu úr íslenska gróð-
urrikinu um þetta leyti, áttu ekki afturkvæmt til
landsins, vegna þess að það var orðið eyja fjarri
öðrum löndum. Fura dó út hér á landi fyrir um það
bil 1 milljón ára eftir myndun setlaganna i Breiðu-
vik á Tjörnesi og elri hvarf á þriðja síðasta jökul-
skeiði eftir myndun setlaganna í Svinafelli í Öræf-
um. Þetta virðist gefa til kynna, að loftslag hafi
verið sérlega kalt á þriðja siðasta jökulskeiði.
JÖKULL 29. ÁR 93