Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.02.2011, Blaðsíða 26

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 1. tbl. 87. árg. 201122
Valdbeiting í öldrunarþjónustu
Kirkevold og Engedal (2004) skoðuðu
auk fjötranotkunar tíðni valdbeitingar í
umönnun. Einn af hverjum fimm íbúum á
sérdeildum fyrir heilabilaða var beittur valdi
til að framkvæma grunnumönnun en einn
af sex á almennum hjúkrunardeildum.
Valdbeiting í umönnun virtist daglegt
fyrirbæri á norskum hjúkrunarheimilum.
Líkt og á Íslandi er engin sérstök löggjöf
um þessi mál í Noregi heldur er skerðing
sjálfræðis almennt bönnuð en starfsfólki
ætlað að tryggja skjólstæðingum öryggi
og nauðsynlega umönnun.
Valdbeitingin er útskýrð með því að skjól-
stæðingur sýni mótþróa við umönnun,
óróleika og jafnvel árásargirni. Það er
augljóslega rétt að oft getur komið
upp sú staða að fólk með heilabilun,
bráðarugl eða annað sjúklegt ástand
neitar nauðsynlegri umönnun. Það fríar
þó ekki fagfólk frá þeirri skyldu að reyna
ávallt að leysa slík mál með eins lítilli
skerðingu á sjálfræði skjólstæðings og
mögulegt er.
Danska löggjöfin segir um þetta atriði í
126. grein: Í undantekningartilvikum er
hægt að fá leyfi um takmarkað tímaskeið
til að nota líkamlega valdbeitingu til
að framkvæma algerlega nauðsynlega
líkamlega umönnun. Samfara því skal
gera faglega áætlun til að fyrirbyggja að
þetta úrræði þurfi að nota í framtíðinni
(lausleg þýðing höfundar). Takmarkað
tímabil er hér að hámarki 3 mánuðir. Alger
nauðsyn er að allar aðrar lausnir hafi verið
reyndar og að það sé verulegt vandamál
að geta ekki veitt þessa umönnun.
Þannig er nefnt að það að skjólstæðingur
vilji ekki fara í bað eða hrein föt geti ekki
talist sjúkdómsvaldandi og geti því ekki í
sjálfu sér réttlætt valdbeitingu. Öðru máli
gegnir um þegar hreinsa þarf matarleifar
úr munni, skipta á bleyjum og annað slíkt
sem raunverulega getur valdið sjúkdómi
ef það dregst lengi.
Áhersla er lögð á það í löggjöfinni að
aðstandendur geti ekki krafist þess að
umönnun sé framkvæmd með valdi,
til dæmis vegna þess að þeim finnist
skjólstæðingurinn ekki vera nógu vel til
fara eða með æskilega hárgreiðslu. Sé
valdbeiting heimiluð er að lokum lögð
mikil áhersla á að henni sé haldið á
rólegum nótum svo að inngripið virki ekki
sem árás.
Í dvöl höfundar í Pilehuset, en hún er
að nokkru leyti kveikja þessara skrifa,
virtist ljóst að starfsfólk þar var afar vel
meðvitað um þessa löggjöf. Það var
gengið mjög langt til að tryggja að öll
umönnun færi fram með samþykki íbúa
og það gat vissulega verið mjög erfitt.
Höfundur tók sjálf þátt í umönnun og
sat einnig marga vinnufundi af ýmsu tagi
þar sem rætt var um vandamál vegna
atferlis íbúanna. Það vakti athygli hve
starfsfólk var áfram um að finna lausnir
fyrir viðkomandi, þá helst með því að
finna honum eða henni virkni við hæfi
út frá lífssögu, áhugamálum og færni
viðkomandi. Aldrei heyrðist aukin lyfjagjöf
nefnd sem úrræði þótt oft væri um mikinn
óróleika að ræða. Einnig var sláandi hve
starfsfólk var ánægt að hafa þennan
stuðning og leiðbeiningu af löggjöfinni,
meðal annars að geta hreinlega vitnað
til hennar þegar aðstandendur vildu fá
starfsfólkið til að gera eitthvað gegn vilja
íbúans – þá gat starfsfólk sagt með góðri
samvisku að það mætti það ekki, það
væri bannað með lögum.
Nú skal viðurkennt að hér var um stofnun
að ræða sem annaðist sérstaka þjónustu,
hafði óvenjulega hagstæða mönnunar-
samsetningu og naut fjárframlaga fram
yfir almenn hjúkrunar heimili. En það er af
slíkum stofnunum sem hægt er að læra,
þær geta verið mikilvæg fyrirmynd. Í öllu
falli virtist ljóst að þessi löggjöf, sem hér
hefur verið reynt að skýra frá, var fremur
mikilvægt hjálpartæki fyrir starfsfólk
öldrunarþjónustu heldur en einhvers
konar hindrun eða þvingun í starfi.
Samantekt
Það er ljóst að í umönnun, bæði
umönnun aldraðra og fleiri hópa, getur
þurft að grípa til aðgerða sem skerða
frelsi og sjálfræði skjólstæðings og
ganga í berhögg við vilja hans. Lög,
reglugerðir og faglegar leiðbeiningar eru
fáorð um þessi mál á Íslandi og þörf
er fyrir miklu nánari leiðbeiningar fyrir
starfsfólk öldrunarþjónustu um hvernig
það eigi að sinna þeirri skyldu sinni
að tryggja skjólstæðingum sínum öryggi
og fullnægjandi umönnun en jafnframt
að vernda sjálfræði þeirra. Þetta tvennt
getur oft stangast á. Í þessu efni eru
ekki neinar einfaldar lausnir en hér er
bent á mikilvægi faglegrar umræðu og
bættrar löggjafar. Þessar lausnir standa
í samhengi við almenna þróun í átt frá
forræðishyggju og stofnanavæðingu í
öldrunarþjónustu til verndunar sjálfræðis
og persónumiðaðrar þjónustu og
umönnunar. Löggjöf Dana er hér kynnt
sem dæmi um hvernig hægt er að útfæra
lausnir en að sjálfsögðu er það verkefni
íslenska löggjafarvaldsins að laga okkar
löggjöf að breyttum aðstæðum. Það
þarf að gerast í tengslum við faglega
umræðu og höfundi sýnist eðlilegt
og þarft að hjúkrunarfræðingar gegni
þar mikilvægu hlutverki vegna langrar
reynslu og forystuhlutverks í skipulagi
öldrunarhjúkrunar.
Heimildir:
Cohen-Mansfield, J., og Werner, P. (1998).
The effects of an enhanced environment
on nursing home residents who pace. The
Gerontologist, 38 (2), 199-208.
Dunn, K.S. (2001). The effect of physical restraints
on fall rates in older adults who are institution-
alized. Journal of Gerontological Nursing, 27
(10), 40-48.
Goodall, D. (2006). Environmental changes
increase hospital safety for dementia patients.
Holistic Nursing Practice, 20 (2), 80-84
Kirkevold, Ø., og Engedal, K. (2004). Prevalence
of patients subjected to constraint in
Norwegian nursing homes. Scandinavian
Journal of Caring Sciences, 18 (3), 281-286.
Kirkevold, Ø., Laake, K., og Engedal, K. (2003).
Use of constraints and surveillance in
Norwegian wards for the elderly. International
Journal of Geriatric Psychiatry, 18 (6), 491-
497.
Landspítali-háskólasjúkrahús (2007). Byltur á
sjúkrastofnunum. Klínískar leiðbeiningar til að
fyrirbyggja byltur. Sótt á www.landspitali.is 10.
febrúar 2010.
Lov om social service nr. 58, 2007. Sótt á www.
retsinformation.dk 18. janúar 2010.
Namazi, K.H., og Johnson, B. (1992). Pertinent
autonomy for residents with dementias:
Modification of the physical environment to
enhance independence. The American Journal
of Alzheimer‘s Disease and other Dementias,
7 (1), 16-21.
Sóltún-hjúkrunarheimili (e.d.). Varnir gegn höftum.
Sótt á www.soltun.is 10. febrúar 2010.