Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.08.2000, Qupperneq 9

Sóley S. Bender
lektor við hjúkrunarfræðideild Háskóla íslands
Neyðargetnaðarvörn:
&
HEILBRIGÐI
YtKKCÍ
'&œXtk l?Ar{ A&ALIAAÍ*
Lykilhugtök: Neyðargetnaðarvörn, aðgengi,
þekking, viðhorf, hlutverk heilbrigðisstétta
Útdráttur
Þessi grein er skrifuð í þeim tilgangi að kynna betur svo-
nefnda neyðargetnaðarvörn. Eins og nafnið bendir til er
þessi getnaðarvörn ætluð í neyðartilvikum en ekki til reglu-
bundinnar notkunar. Neyðartilvik geta orðið þegar ekki
reynist unnt að nota getnaðarvörn, getnaðavörn bregst,
eins og þegar smokkur rifnar eða rennur af eða pillan
gleymist. Eins er hún notuð ef nauðgun hefur átt sér stað.
Hún er notuð eftir samfarir í þeim tilgangi að koma í veg
fyrir óvelkomna þungun. Þrátt fyrir áratuga vitneskju um
þessa aðferð hefur lengi verið töluverð tregða að koma
henni á framfæri bæði erlendis sem hérlendis. í Hollandi
hefur hún verið aðgengileg í tæpa fjóra áratugi og þar í
landi er tíðni barneigna meðal unglingsstúlkna lægst í
hinum vestræna heimi. í þessari grein er skýrt frá því hvað
neyðargetnaðarvörn er, rakin söguleg þróun hennar, leitað
skýringa á hvers vegna svo erfitt er að nálgast hana og
bent á leiðir til úrbóta. Mikilvægt er hér á landi að auðvelda
aðgengi að neyðargetnaðarvörn, t.d. vegna þess hve
margar unglingsstúlkur verða þungaðar. Bætt aðgengi
byggist á jákvæðu viðhorfi til neyðargetnaðarvarnar og
það viðhorf grundvallast á góðri þekkingu á þessari
aðferð. Fleiri heilbrigðisstarfsmenn, eins og hjúkrunarfræð-
ingar og Ijósmæður, ættu að geta gefið hana. Jafnframt
þarf almenningur að vera vel upplýstur um þessa leið.
Hvað er neyðargetnaðarvörn?
Hugtakið neyðargetnaðarvörn er þýðing á hugtakinu
„emergency contraception". Áður fyrr voru notuð ýmis
hugtök um fyrirbærið, svo sem pillan daginn eftir
(morning-after pill) og getnaðarvörn eftir samfarir (post-
coital contraception). Þessi hugtök sýna að um er að
ræða aðferðir eftir samfarir til að koma í veg fyrir þungun.
Neyðargetnaðarvöm er því, eins og nafnið bendir til,
neyðarvörn sem hægt er að grípa til eftir samfarir en er
ekki ætluð til reglubundinnar notkunar. Tii þess eru aðrar
getnaðarvarnir, svo sem getnaðarvarnarpillan, mun heppi-
legri. Þessi hugtök, pillan daginn eftir eða getnaðarvörn
eftir samfarir, hafa skapað margvíslegan misskilning meðal
kvenna, einkum fyrrnefnda hugtakið. Töldu sumar að þær
gætu eingöngu gert ráðstafanir á fyrsta sólarhring eftir
samfarir og það takmarkaði þá notkunina. Hugtakið
neyðargetnaðan/örn gefur hins vegar ekki tilefni til þessa
misskilnings. Ýmsar aðferðir hafa verið notaðar til neyðar-
getnaðarvarnar. Samsetta aðferðin, sem inniheldur ethinýi-
estradiol og levonorgestrei (progesteron) er langalgengust.
Er hún þekkt undir nafninu Yuzpe-aðferðin. Áhrif hennar
geta verið mismunandi eftir því hvar konan er stödd í
tíðahringnum en margt er enn óvíst um verkun hennar.
Hún er talin hafa áhrif á egglos, frjóvgun eða legslímhúð á
þann veg að slímhúðin er ekki tilbúin til þess að taka við
frjóvguðu eggi (WHO, 1998; Glasier, 1997). Þessi aðferð
er því ekki fóstureyðing þar sem hún hefur áhrif áður en
bólfesta (implantation) í leginu á sér stað (Grimes, 1997).
Glasier bendir einnig á að neyðargetnaðarvörn sé ekki
fóstureyðing því hún sé veitt innan þriggja sólarhringa frá
samförum en bólfesta í legi eigi sér venjulega stað um viku
eftir egglos (Glasier, 1997).
Samkvæmt Yuzpe-aðferðinni eru teknar tvær töflur
eins fljótt og hægt er, eða innan þriggja sólarhringa frá
samförum, og aðrar tvær hálfum sólarhring síðar. Öryggi
Sóley S. Bender lauk MS-prófi í
fjölskylduáætlun frá University of
Minnesota í Bandaríkjunum árið
1983. Hún er lektor við
hjúkrunarfræðideild Háskóla
íslands, stoðhjúkrunarfræðingur á
móttökudeild kvenna á kvennadeild
Landspítalans - háskólasjúkrahúss
og ráðgjafi Fræðslusamtaka um
kynlíf og barneignir (FKB). Stóð hún
að stofnun FKB árið 1992, hefur verið formaður þeirra frá
1992-2000 og sótt Evrópuþing Alþjóðasamtaka um
fjölskylduáætlun sl. 10 ár.
* Ritrýnd grein
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 76. árg. 2000
133