Jökull - 01.01.2004, Blaðsíða 121

Morgan, W. J. 1968. Rises, trenches, great faults, and
crustal blocks. J. Geophys. Res. 73, 1959–1982.
Morgan, W. J. 1971. Convection plumes in the lower
mantle. Nature 230, 42–43.
Muehlenbachs, K., A. T. Anderson, G. E. Sigvaldason
1974. Low δ18O basalts from Iceland. Geochim. Cos-
mochim. Acta 38, 577–588.
Schilling, J.-G. 1973. Iceland mantle plume: geochemical
study of the Reykjanes ridge. Nature 242, 565–571.
Sigurdur Thorarinsson og Guðmundur Sigvaldason 1962.
The eruption of Askja, 1961. A preliminary report.
Am. J. Sci. 260, 641–652.
Sigurdur Thorarinsson og Guðmundur Sigvaldason 1972.
The Hekla eruption of 1970. Bull. Volcanol. 36, 269–
288.
Sveinn Jakobsson 1972. Chemistry and distribution pattern
of Recent basaltic rocks in Iceland. Lithos 5, 365–386.
Vine F. J. og D. H. Matthews 1963. Magnetic anomalies
over oceanic ridges. Nature 199, 947-949.
Yoder, Jr., H. S. 1971. Contemporaneous rhyolite and
basalt. Carnegie Inst. Washington Yearbook 69, 141–
145.
Ræða Guðmundar E. Sigvaldasonar, flutt á fundi í
Borgarleikhúsinu 15. jan. 2003.
Fyrir margt löngu lentu íslenskir jarðfræðingar í snörpum
deilum við stjórnvöld sem voru að byggja virkjun á gjós-
andi eldfjalli. Verkfræðingar ríkisins voru mjög fylgjandi
slíkum framkvæmdum og einn slíkur, í háu embætti, ritaði
grein í Þjóðviljann sáluga og hélt því fram að ekki væri mark
takandi á jarðfræðingum vegna þess að þeir hefðu tímaskyn
ólíkt því sem gengur og gerist hjá venjulegu fólki. Skoðun
þessa verkfræðings, sem nýlega hefur stofnað til ritdeilu við
látið Nóbelsskáld, er að sönnu ekki úr lausu lofti gripin þó
að ályktun hans og tilgangur fornrar greinar í Þjóðviljanum
hafi verið að kasta rýrð á dómgreind jarðfræðinga almennt
og einkum þeirra sem sáu vissa vankanta á að reisa orkuver
á gjósandi Kröflu.
Þetta óheppilega tímaskyn jarðfræðinga veldur því að
þeim verður órótt þegar ráðist er í framkvæmdir sem geta
illa samrýmst sögu landsins, bæði stuttri sögu sem tengist
búsetu þjóðarinnar í landinu og ekki síður mun lengri sköp-
unarsögu þessa furðulega lands. Skortur á tímaskyni getur
valdið því að hugsanir, áætlanir og framkvæmdir einskorð-
ist við líðandi stund án samhengis við nálæga og fjarlæga
fortíð og án mats á því sem fortíðin kennir um framtíðina.
Ísland er sannarlega furðulegt land, ólíkt flestum ef ekki
öllum landsvæðum á yfirborði jarðar. Furður landsins eru af
tvennum toga. Annars vegar veita þær yndisauka hverjum
þeim sem kýs að opna huga sinn fyrir hrjóstrum þess og
vinjum, hins vegar býr það yfir mikilvirkum öflum mótunar
og eyðingar sem hafa valdið og munu valda þjóðinni þung-
um búsifjum. Þess vegna krefst sambúð lands og þjóðar sí-
felldrar og síaukinnar aðgátar þegar vaxandi fólksfjöldi og
aukin umsvif freistar manna að stíga skrefi lengra en landið
leyfir.
Í umræðunni um virkjun við Kárahnjúka hefur lítið ver-
ið fjallað um jarðfræðileg álitamál. Þó hefur verið bent á
nokkur atriði sem orka tvímælis svo sem sprungur undir
stíflumannvirkjum og jarðskorpuhreyfingar vegna rýrnunar
Vatnajökuls. Ungir og áhugasamir jarðfræðingar hafa ný-
lega þrautkannað eldri gögn um hegðun Jökulsár á Brú og
hugsanleg tengsl jökulhlaupa við eldvirkni undir Vatnajökli
austanverðum. Þau finna heimildir fyrir því að brúna á Jök-
ulsá tók af í stóru hlaupi árið 1625. Árið 1780 kom út ferða-
bók Ólafar Ólafiusar og þar stendur þetta um brú sem var
byggð árið 1698: „Hæðin frá brúnni niður að vatnsborði
Jökulsár er 22 álnir, en áin sjálf 12 álna djúp þegar ekki er
jökulhlaup í henni. En í hlaupum vex hún svo mjög, og það
þó hásumar sé, að vatnið nær hér um bil upp undir brúna,
og geta hlaup þessi staðið í 10–12 vikur“. Síðast er vit-
að um mjög stórt hlaup í Jökulsá árið 1890 en samfara því
urðu jarðskjálftar og eldur sást yfir Brúarjökli. Í einu slíku
hlaupi fylltu menn fötu með hlaupvatninu og gruggið reynd-
ist helmingur af rúmmáli fötunnar. Ef þetta er rétt þá erum
við að tala um aurflóð en ekki vatnsflóð. Enda þótt heim-
ildir séu brotakenndar kemst maður ekki hjá því að álykta
að einhverjir kraftar, sennilega eldvirkni, séu að verki, sem
orsaka hlaup í Jökulsá á Brú sem geta þrefaldað vatnsmagn
árinnar og stytt þann tíma til mikilla muna, sem tekur að
fylla Hálslón. Því er við að bæta að virkjunin á að standa
á brún jarðskorpufleka í mótun en undir svæðinu öllu gæt-
ir áhrifa möttulstróksins í Norður-Atlantshafi sem er smiður
og örlagavaldur þessa furðulega lands.
Þá hljóta menn að spyrja hvaða máli þetta skiptir. Ligg-
ur ekki í augum uppi að allt hefur verið með kyrrum kjörum
við Kárahnjúka áratugum saman, miklu lengur en nemur af-
skriftatíma hugsanlegrar virkjunar. Eru þetta ekki ábyrgðar-
lausar úrtölur manna sem mála skrattann á vegginn hvernær
sem hinn hugumstóri homo faber hyggst taka til hendi knú-
inn framfaravilja og áræði. Er nokkur furða þó homo faber
sé örlítið pirraður út í sérvitringa með öðruvísi tímaskyn en
venjulegt fólk.
Það skiptir máli vegna þess að saga búsetu í landinu var-
ar okkur við. Sú saga kennir að möttulstrókurinn í Norður-
Atlantshafi gerði aldrei sérstaklega ráð fyrir að fólk tæki sér
búsetu í þessu landi. Sá mikli skapari landsins veit ekki að
JÖKULL No. 54, 2004 121