Morgunblaðið - 03.05.1981, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. MAÍ 1981
7
Margir hafa í alvöru og
gamni spreytt sig á að búa til
nýyrði fyrir stereo, en aðeins
lítill hluti þeirra hefur birst í
þessum þætti. Sigtryggur
Sigtryggsson fréttastjóri
þessa blaðs sendir mér til-
lögu, sem hann segir komna
frá Vilhelm Hákonssen í
Reykjavík. Hann leggur til
að fyrir orðið stereo komi
hljóðvídd.
Til eru í íslensku svokallað
verkfærisþágufall, forsetn-
ingarlaust, og merkir með
hverju eitthvað er gert.
Dæmi af þessu eru miklu
fleiri í fornu máli en nýju, en
verkfærisþágufallið lifir þó
góðu lífi í nokkrum orðtökum
og föstum orðasamböndum.
Að taka einhvern höndum er
víst þannig að skilja að hann
sé tekinn með höndunum.
Hördum höndum
vinnur hölda kind
ár ok eindaKa.
kvað Jónas Hallgrímsson um
slyndrulaust strit tæknivana
íslenskrar alþýðu.
Okkur kann að skiljast
sumt betur, ef við vitum af
tilvist þessa þágufalls, og
vitneskjan kemur í veg fyrir
afbakanir. Orðtakið að taka
djúpt í árinni merkir að vera
ómyrkur í máli, fullyrða
mikið. I þessu orðtaki mun
líkingin tekin úr máli sjó-
manna: að taka djúpt í (sjó-
inn með) árinni, þar sem
feitletraða orðið stæði í verk-
færisþágufalli. Þegar róður
var sóttur fast, hafa menn
dýft árinni djúpt í sjóinn.
Ef menn átta sig ekki á
þessu, má búast við afbökun
á þann veg, að menn láti
forsetninguna í stjórna þol-
falli, sbr. þessi orð hér í
blaðinu ekki fyrir löngu:
„Hinsvegar væri full ástæða
til að taka mjög djúpt í árina
(auðk. hér) með þessar
kjarastaðreyndir í huga.“ En
þá er myndin orðin röng.
Menn taka ekki djúpt ofan í
árina, heldur taka menn
djúpt í sjóinn með árinni.
Síðan fær orðtakið óeigin-
lega, yfirfærða merkingu: að
vera óspar á fullyrðingar eða
stóryrtur.
Látra-Björgu Einarsdóttur
þótti eitt sinn að háseti, er
var á sama báti og hún, reri
linlega. Björg kvað:
Taktu á betur. kær minn kall,
kenndu ekki i brjÓHti um sjóinn.
Þótt harðara takirðu herðafall,
hann er á mortcun Króinn.
Þótt menn taki djúpt í
(sjóinn með) árinni, flæðir
allt óðar í sama farið aftur,
og sárafar verður ekki á
sjónum séð.
Náskylt verkfærisþágu-
falli er háttarþágufall, og
segir það að sjálfsögðu með
hverjum hætti eitthvað ger-
ist. Menn ganga þurrum
fótum yfir á eða láta öllum
illum látum. Stundum knýj-
ast menn til að fara huldu
höfði.
Það mun hins vegar flokk-
ast undir staðarþágufall,
þegar talað var um það fyrr
meir að leita dyrum (durum)
og dyngjum í merkingunni
að leita alstaðar vandlega.
Eftir doktorsritgerð Hall-
dórs Halldórssonar um ís-
lensk orðtök vitna ég til Páls
Bjarnarsonar sem svo skrif-
aði í 5. árgangi Tímarits
Þjóðræknisfélags íslendinga:
„Þáguföllin durum og
dyngjum höfð atviksorðs-
lega, sama og nú er sagt inn í
bæ og fram í bæ, því dyr eru
framhús bæjar, en dyngja
setstofa eða verkstofa
kvenna, hér í flt. líklega fyrir
innihúsin. Orðatiltækið er
stundum eða oftlega aflagað
herfilega og sagt: leita ein-
hvers með dunum og dynkj-
um, eins og skiljanlegt sé, að
dunur og dynkir gegni leit.“
A svipaðan hátt hefur Al-
exander Jóhannesson komist
að orði í bók sinni Hugur og
tunga.
Þegar menn átta sig ekki
lengur á því að dyrum og
dyngjum merkir í dyrum og í
dyngju(m), þá leita menn
annarra ráða og orðtakið
afbakast, verður að leita með
dunum og dynkjum, enda
getur hávaði og gauragangur
fylgt ákafri leit. Þar að auki
er orðasambandið með dun-
um og dynkjum haft í eigin-
legri merkingu og gjarna
notað í lýsingu á jarðhrær-
ingum og eldsumbrotum.
Hvers vegna heitir þágu-
fallið annars þágufall?
þáttur
Vegna þess að það táknar í
hvers þágu eða óþágu eitt-
hvað verður. Til frekari
áréttingar setjum við stund-
um forsetninguna handa á
undan hinu upprunalega
þágufalli, Ekki er þess alltaf
þörf. Enginn misskilur skip-
un eins og: Sæktu mér vatn
að drekka, en ekki sakaði að
skjóta þarna inn forsetning-
unni handa á undan mér.
í gömlum kvæðum grúir af
upprunalegu þágufalli og
getur oft glætt skilning
okkar að kunna skyn á því. I
Hávamálum segir:
Era svá Kótt
sem KÚtt kveóa
öl alda sonum.
en þetta merkir að öl sé ekki
svo gott handa sonum
manna (hollt þeim) eins og
sagt sé.
Ljúkum svo þessu falla-
spjalli með dæmum um sam-
anburðar- og mismunar-
þágufall. Þau standa oft
hvort nærri öðru, og mis-
munarþágufallið þá til þess
að gefa til kynna hversu
miklu muni á því tvennu
sem verið er að bera saman.
Afskaplega einfalt dæmi:
Hann er mér (samanbþgf.)
miklu (mismþgf.) meiri:
Hann er meiri en ég, svo að
munar miklu.
Eitthvað er deginum ljós-
ara. Þarna er samanburðar-
þágufall. Eitthvað er ljósara
en dagurinn. Annað er sýnu
betra. Þetta er mismunar-
þágufall. Með öðrum orðum:
Annað er sjónarmun betra.
Lýsingarorðið sýnn — sýnni
— sýnstur er mjög lítið
notað núorðið nema í þessu
mismunarþágufalli, en
minna mætti á að betur
þykir fara á að nota mismun-
arþágufall heldur en önnur
föll í orðasamböndum eins og
litlu síðar og stórum skárra,
svo að við tökum eitthvað
sem algengt er. Hlymrekur
handan kvað:
I heimsókn til Ferstiklu-Friðar
ók (ékk ekki viðtökur bliðar.
En hún vissi sem er
éK er þrjóskur ok þver.
svo það laKaðist allt litlu siðar.
Styrkið og fegrið líkamann
Dömur og herrar!
Nýtt 4ra vikna námskeið hefst 4. maí. Leikfimi
ffyrír konur á öllum aldri.
Hinir vinsælu HERRATÍMAR í hádeginu.
Hressandi — mýkjandi — styrkjandi — ásamt megrandi æfingum.
Sértímar fyrir konur sem vilja léttast um 15 kg eða meira.
Sértímar fyrir eldri dömur og þær sem eru slæmar í baki eða þjást af
vöðvabólgum.
Vigtun - mæling - sturtur - Ijós - gufuböð
- kaffi.
Júdódeild Armanns
Ármúla 32.
Innritun og upplýsingar alla
virka daga frá kl. 13—22
í síma 83295.
GENGI VERÐBREFA 3. MAI 1981
VERÐTRYGGÐ
SPARISKÍRTEINI
RÍKISSJÓÐS: p,TS!?-
1969 1. flokkur 6 304,40
1970 1. flokkur 5.776,16
1970 2. flokkur 4.209,91
1971 1. flokkur 3.805,79
1972 1. flokkur 3.301,39
1972 2. flokkur 2.818,73
1973 1. flokkur A 2.096,27
1973 2. flokkur 1.930,90
1974 1. flokkur 1.333,02
1975 1. flokkur 1.089,98
1975 2. flokkur 820,90
1976 1. flokkur 777,71
1976 2. flokkur 630,90
1977 1. flokkur 585,91
1977 2. flokkur 490,83
1978 1. flokkur 399,97
1978 2. flokkur 315,70
1979 1. flokkur 266,94
1979 2. flokkur 207,13
1980 1. flokkur 161,29
1980 2. flokkur 127,06
1981 1. flokkur 111,89
Meöalávöxtun spariskírteina umfram varð-
tryggingu ar 3,5—6%. Sötutfmi ar 1—3
VERÐTRYGGÐ
HAPPDRÆTTISLÁN
RÍKISSJÓÐS
Kaupgangi
pr. kr. 100.-
2.137,70
1.760,60
1.504,42
1.281,48
882,46
882,46
591,00
564,94
432,58
403,81
VEÐSKULDABREF
MEÐ LÁNSKJARAVÍSITÖLU:
Kaupgangi m.v. nafnvaxti
A — 1972
B — 1973
C — 1973
D — 1974
E — 1974
F — 1974
G — 1975
H — 1976
I — 1976
J — 1977
Ofanskréð gangi ar m.v. 4% évöxtun
p.é. umfram verötryggingu auk vinn-
ingsvonar. Happdrattisbréfin aru gaf-
in út é handhafa.
HLUTABREF
Trygginga- Kauptilboð
miðstöðin hf. óskast
VEDSKULDABREF
OVEROTRYGGO:
Kaupgengi m.v. nafnvaxti
2Vi% (HLV) umfram (HLV)
1 afb./éri 2 afb./éri varötr. 12% 14% 16% 18% 20% 38%
1 ár 98 98 5% 65 66 67 69 70 81
2 ár 96 97 5% 54 56 57 59 60 75
3 ár 95 96 5% 46 48 49 51 53 70
4 ár 94 95 5% 40 42 43 45 47 66
5 ár 93 94 5% 35 37 39 41 43 63
6-10 ár 91-86 92-87 5%%
11-15 ár 83-79 84-80 6%
16-20 ár 76-72 77-73 6%%
TÖKUM OFANSKRÁÐ VERÐBRÉF í UMBOÐSSÖLU
MÍRKrnncMváM isumoj rnt
VERÐBRÉFAMARKAÐUR, LÆKJARGÖTU 12 R.
lónaöarbankahúsinu. Sími 28566.
Opið alla virka daga frá kl. 9.30—16.
Leikfimiskóli
Hafdísar Árnadóttur,
Lindargötu 7
4ra vikna námskeið fyrir byrjend-
ur hefst mánudaginn 4. maí.
Nokkur laus pláss í framhalds-
flokki. Innritun í dag og á morgun
frá kl. 13—17. Sími 84724.
Hlustaðu á
AKAI
1/3 út,eftirstöðvar á 7 mán.
5 ára ábyrgð
LAUGAVEG110 SÍMI 27788
Sumarbúðir að
Úlfljótsvatni
fyrir börn og unglinga, 7 til 14 ára. Innritun er hafin
á skrifstofu BÍS í íþróttahúsi Hagaskóla. Opiö
virka daga milli kl. 13.00 og 18.00. Simi 21390.
Athugiö: Sérstakt tilboð fyrir 12 til 14 ára.
Úlfljótsvatnsráð.