Morgunblaðið - 05.07.1964, Blaðsíða 13

StMinuclagiir 5. júlS 1964
MORGUNBLAÐIÐ
13

Á SÖGUSLÓDUM
■ ■
I OXNADAL
I. Á milli bæja.
AF STBINSSTAÐAHLAÐI er
fögur útsýn um Öxnadal. —
Ungur sveinn lék þar í varpa
íyrir hálfri annarri ðid. >að
var Jónas Hallgrimsson. Hann
var alltaf með hugann heima
iþótt væri firr farinn, hér unir
hann bezt í sæld og þrautum.
Hann sér flóatetur og fífu-
sund suður og niður af bæn-
um, fifilbrekkan er í túninu
og grösug hlíð með berjalaut-
um strax fyrir ofan garð. En
uppi í fjalli er Bunulækur
b!ár og tær, ívið lengra
Gljúfrabúi, hvíti foss, og
bakkafögur á í hvammi. En
umhverfis eru hnjúkafjöllin,
hvít og blá, sem hlifa dal, er
geisa vindar. Það er sælu-
dalur, prýðin bezt, sem Jónas
er að lýsa. Og hann á enga
ósk unaðsfegri til heimasveit-
arinnar en sólin helli á hana
geislum sínum.
Utast að vestanverðu sér
fallinn bæinn á Miðhálsstöð-
urn. í>ar hefur víst aldrei ver-
ið mikill búskapur. En land-
gott er þar og grösugt í bezta
lagi og hefur nú Skógrækt
ríkisins hér öll búsforráð. Og
þótt enn sjái lítinn stað skógar
ins, getur svo farið, að Mið-
hálsstaðaháls verði af nýju
það álitlegt skóglendi, að
gerð verði kaup um og samn-
ingar eins og á 15. öld. (Dipl.
ísl. IV, 2.). Góðri bæjarfeið
innar með fjallinu eru Skjald-
arstaðir. Þeir fóru í eyði 1963.
Stendur bærinn enn all vel,
en hrörnar nú fljótt, eins og
allt, sem ekki er hlúð að.
Næsti bær er eyðibýlið
Hraunshöfði. Tún er þar girt
og sléttað að nokkru, og fylg-
ir hálf jörðin Skjaldarstöðum
en hálf Bakka, kirkjustað
Öxndæla. StaðUrinn rís á há-
um vesturbökkum Öxnadals-
ár, vel húsaðúr og tún stórt,
eins og á öllum byggðum bæj-
Tim í dalnum. Kirkjan á
Bakka er elzt kirkja í Eyja-
íjarðarprófastsdæmi, reist
1843, og stóð Þorsteinn Daníel
sen á Skipalóni fyrir smiðinni.
Kirkjan er stór, en sóknin var
miklu fjölmennari undir
miðja öldina sem leið en nú,
er dalbúar eru alls um 70.
En öxndælum er annt um
kirkju sína. Á s.l. ári var hún
endurbætt mjög að innan og
máluð. Er hún þvi enn hið
íegursta guðshús, hvít og blá.
Altaristafla, krossfestingin, og
vængir skreyttir myndum af
Móyses með Lowen (lögmál-
ið) og Lausnarinn með Ewan-
geiium, er ásamt predikunar-
stól frá Lárusi Scheving
klausturshaldara á Möðru-
völlum 1703, en hann átti þá
Bakkastað. Og þess er ljúft að
geta, að öxndæiir sækja
kirkju sína svo vel, að sjaldan
er þar emibættað, að ekki sæki
fólk af öllum bæjum — og á
sumar eru stundum fleiri
kirkjugestir en sálnaregistur
Bakkasóknar greinir. Næsti
bær eru Auðnir. í>ar er nú
þríbýli og flest fólk á bæ í
byggðinni. Og nokkru sunnar
með fjallinu brosir bær í
hvammi, bjargarskriðum háð-
ur. Hér er komið að Hrauni,
þar sem síra Hallgrímur Þor-
steinsson, faðir Jónasar, bjó
fyrstu fjögur árin (sjá þó
Æfiskrár), sem hann var
kapalín síra Jóns Þorláksson-
ar á Bægisá. Alis gegndi hann
því emibætti í 13 ár rúm, 1803
—1816. Og þar í Hrauni er
Jónas talinn fæddur, eins og
enn verður rætt
Þórir þursasprengur nam
öxnadal vestanverðan og bjó
að Vatnsá. Er það örnefni
glatað, en allt bendir til að
Hraun sé hinn forni Vatnsár-
Hær. — Upp frá Hrauni eru
brattar brekkur og harðla-
grýtt landið, enda framhrun
af fornum klofningi fjallsins.
Það eru og Hólarnir, en Öxna
dalsá hefur grafið sér veg
gegnum. Aðeins vesturbrún
fjallsins hefur staðizt þetta
jarðfall og eru þar tindar þeir
hinir nafntoguðu, sem skipa
fjallseggina og ber við loft-
býlið Þverbrekka, örskammt
inn frá HálsL Þar var að
fornu guðshús, þó eigi staður.
Þet-ta er bær Víga-Glúms hin
efstu árin, en honum var eigi
lengur vært frammi í Eyja-
firði. Af sögu hans sézt, að
þá er Þverbrekka innsti bær
í Öxnadal. — Atburðirnir, sem
urðu á Þverbrekku 1828, er
bóndi þar átti að hafa orðið
piltungi frá Hraunshöfða, sem
hjá honum var í vinnu-
mennsku, að bana í reiðikasti,

Steinsstaðir í öxnadal.
Þeirra fegurstur og mestur er
Hraundrangi Sem hvert manns
barn á íslandi þekkir af spurn,
en fjöldinn, sem fer þjóðleið-
ina um dalinn, hefur litið og
líður ekki úr minni. Milli
þess, sem enn stendur af Jjall
inu og austurbrúnar hrauns-
ins, áður rasar mest ofan,
veiður nokkurt undirlendi og
gengur Vatnsdalur þar suður
af, en Þverbrekkuhnjúkur rís
að sunnan og austan og þreng
ir að. Þarna uppi í fjallinu er
geysi tært og fagurt fjalla-
vatn og mjög aðdjúpt. í vatn-
inu er mikil murta- og nokkur
stærri silungur. Þjóðtrúin seg-
ir, að" jarðgangur sé úr Hrauns
vatni til sjávar, en ekki renn-
ur ofanjarðar lækur eða á úr
vatninu í öxnadalsá. Fyrr
meir var mikið veilt i vatn-
inu og varð ein veiðifetð
þangað svo örlögrík, að enn
er í minnum haft. Það var
síðla einn sunnudag sumarið
1816. Síra Hallgrimur á Steins
stöðum fór með tveim piltum
að veiði í Hraunsvatni eftir
messu á Bakka. Skiptir það
engum togum að bátkænu
hvolfir með hann. Hann næst
á land — en um seinan.
Drengurinn hans heima á
Steinsstöðum sagði seinna:
Þá var ég ungur,
er unnir luku
föður augum
fyrir mér saman;
man ég þó missi
minn í heimi
fyrstan og sárastan,
er mér faðir hvarf.
Framan við Hólana er nú
aðeins einn bær byggður. Er
það Háls, og liggur þaðan auð-
veldust gata upp að Hrauns-
vatni, nokkru iengri en frá
Hrauni, en betri með hesta.
Og hér inn pg upp af gnæfir
Þverbrekkuhnjúkur, sem blas-
ir við langt utan af Eyjafirði,
frá Laufási í sömu mynd og
frá Möðruvöllum í Hörgár-
dal, en bein loftlína þar yfir.
Við rætur fjallsins er eyði-
verða ekki raktir hér, enda
varð það mál aldrei fullsann-
að af eða á. Drengurinn fannst
aldrei. Hvort hann hvilir á
Bægisá eða var fluttur nár í
. ullarpoka yfir að Hrafnagili,
fær enginn að vita héðan af.
En lengi verður rætt hið dul-
arfulla hvarf Þorkels litla frá
Hraunshöfða.
Er lengra dregur inn dalinn
sést af gróðri, að landið hef-
veitist í skáldsögubúningi
Guðmundar á Egilsá: Rétt við
háa hóla. Framan (innan)
Varmadalshóla er Gil, sem
mun eiga 'sér fremux stutta
byggðasögu og næsta stopula.
Hér er iíka komið fram undir
Öxnadalsheiði. Þó varð það
um 1850, að Egill Tómasson á
Bakka tók sig upp þaðan og
reisti sér bæ all nokkru fram
an við Gil. Voru þar fyrir ein
hverjir selkofar, en staðurinn
nefndist í Bakkaseli. Hefur
íjárskortur hrakið Egil á
þenna flutning. En honum
búnaðist býsna vel undir
Heiðinni, og urðu niðjar hans
þar þaulsætnir. Gamla-Bakka-
sel er nú tættur einar, en
bæjarstæðið var flutt að nýja
veginum upp á Heiðina vegna
samgangna og greiðasölu. Þar
var reist gistihús og Gil lagt
til að auk, svo að unnt væri
að hafa fleira á fóðrum. Hús-
íreyjan í Bakkaseli þarf ekki
lengur að hiaupa neðan úr
kjallaraeldhúsi upp í ris til að
aígreiða simstöðina (Bsel),
bærinn fór í eyði 1960. Seinhi
árin hafði verið langt framan
úr Bakkaseii til byggða: 15
km niður að Engimýri, sem
er gegnt Hálsi, og fór í eyði
i vor. Viðbrigðafalleg jörð. Á
þessari leið eru eyðifoýlin
Gloppa, þar sem enn hangir
uppi steinhús frá eftiistríðs-
árunum, Fagranes og Geir-
hiJdargarðar. í Sturlungu seg-
jr frá því, að er Eyjólfur ofsi
reið með mönnum sínum vest
ur að Flugumýri 1253, bjó
Helgi leistur írændi Gizurar
i Fagranesi undir Heiði. Af
þessari frásögn er ljóst, að
Fagranes var þá fremsti bær
í Öxnadal. Hins má geta til
fróðleiks, að Helgi hugðist
koma njósn til frænda sinna
i Blönduhlíð, hélt yfir i Hörg-
óxdal og vestur Hörgárdals-
heiði en kom í flasið á þeim
Eyjóifi í Heiðarsporðinum.
at íá-Æ M sS
Bakkakirkja. — (I.jósmyndirnar tók Ágúst Sigurðsson).
ur hækkað, það þrengist um
og grónar göturnar milli gam
alla bæja eru að hverfa.
Bærinn á Bessahlöðum er
fallinn, en lengi stóðu þar
bæjardyrnar. Varmavatnshól-
ar fóru í eyði skömmu fyrir
stríð. Snjóflóð tók af fjárhús,
sem stóðu norðan við bæinn.
Drapst allt fé, en fólk slapp
óskaddað og fluttist niður að
Hrauni á næsta vori, þar sem
það býr enn. Saga þess varð-
Sýnir þetta, að ekki hefur
Helgi verið kunnugur leiðum
milli byggða og því ekki búið
iengi í Öxnadal. Hefði hann
farið greiðlegar Miðsitjuskarð,
eins og eyfirzkir gerðu 15 ár-
um fyrr, all þreyttir af Ör-
lygsstöðum. — í Geirhildar-
görðum féll allur framibœrinn
í snjóflóði um 1920. Heimilis-
fólki bjargaði það, að baðstof-
an var svo rammbyggð að hún
stóð af sér höggið, en snjór
streymdi þó inn um skjái og
glugga og fyllti hana loks
álveg. Byggð varð skammæ í
Geirhildargörðum eftir þetta.
— Fast norðan við Engimýrar-
bæinn eru Hólarnir, sem hálf-
an dalinn fylla. Bærinn
í Hólum stendur þar norðan
í móti hátt og vítt sér yfir.
Hólar voru í eyði um allmörg
ár, en hafa nú byggzt á ný,
bæjarhús reist og ræktun
færð út. Norðan Hólanna fell
ur Þverá fram 1 Öxnadalsá.
Þar á eyrunum er skilarétt
sveitarinnar og þingstaður
nokkru utar. í því húsi hefur
elzta ungmennafélag hér á
landi lengi átt fundi sina.
U.M.F.Ö. var stofnað í Jarðar-
húsinu á Bakka eftir messu
sumarið 1900. Ungu mennirn-
ir vildu vera einir sér og ó-
truflaðir. Hinn fyrsti ung-
mennafélagsformaður var
Steingrímur Stefánsson ó
Þverá.
Fyrir ofan þingstaðinn stend
ur Þverárbærinn, á geysiháum
hól uppi undir fjallinu. Héðan
er Grímur Thomsen skáld ætt
aður, amma hans, Guðrún Þor
grímsdóttir, var bóndadóttir
frá Þverá. — Hér bjó Bern-
harð Stefánsson, alþingismað-
ur búi sínu. En áður var þing-
maður á næsta bæ, Stefón
Jónsson á Steinsstötfum, er
átti Rannveigu Hallgrímsdótt-
ur, systur Jónasar. Hún lézt
1874 og var þá Rannveig Jóns-t
dóttir móðir þeirra látin fyrir
átta árum, 7. sept. 1866.
,Eru nú aðeins ótaldir fimm
bæir utan Steinsstaða. „Lönd-
in“, sem svo eru kölluð, en
áður hétu Skriðulönd, eru
fjórir bæir: Efstaland, forn
bænhússtaður, stendur þeirra
hæst, í sömu bæjalínu og
Steinsstaðir, Þverá og Hólar;
Efstalandskot, og nýbýli þar
á Grundinni (í skrám Steins-
staðir II), sem er sunnar frá
Efstalandi og neðar, og Mitf-
land utar, neðan vegar, enn
utar Netfstaland, eyðibýli, —
einnig neðan vegar. Er Neðsta
land í Bægisársókn sem og
Miðhálsstaðir og Sytfri-Bægisá
en þar er yztur bær i Öxna-
dal. Nú um all-langt skeið hef
ur verið eitt stærst bú í hér-
aði á Syðri-Bægisá og miklar
byggingar reistar þegar fyrir
1940, ræktun er óhemju mikil
á víðáttumiklum og sléttum
völlum. — Þótt ekki skilji
nema áin á milli Ytri- og
Syðri-Bægisá, var þar eitt
sinn bænhús. En Bægisá ytri
er ævafornt kirkju- og prest-
setur. Síðastur klerka sat á
Bægisá síra Theódór Jónsson
frá Auðkúlu. Lét hann af em-
bætti 1941 eftir 51 árs þjón-
ustu (útsóknir Bakka og Mym
ár i Hörgárdal).
Við Bægisána eru sveitaskil
milli ÖxnadaLs og Þelamerkur.
2. Hraun — Steinsstatfir?
Hannes Hafstein ritaði æfi-
ágrip Jónasar Hallgrímssonar
með Ljóðmælum hans og öðr-
um ritum 1883, og bar raunar
mestan þunga þeirrar útgáfu,
þá aðeins á 22. ári.
Þar getur þess, að fæðingar-
dagur Jónasar er óviss. 1
Bessastaðaskóla er hann skráð
ur fæddur 16. október, en síð-
ar 16. nóvember, og er svo nú
jafnan. Er sízt að undra þótt
misfærslur væri all miklar í
ministeralbókum, er jafnvel
prestabörn voru óskráð lengi
eða rangfærð. Hannes ræðir
hér um kirkjubækurnar á
Bægisá, en sóknarprestinum
þar, síra Jóni Þorlákssyni, má
Framh. á bls. 25
uuiiwiiiuiiiiiiiiiuiuiiiittiHiimiiiiiHHimiwtiiiiimiiii!iiuiiiuiiiiimiiuiHiiiiiiiiiiiHiiiiiii!iiiiiimiiiiimmiiiHmiiiiiiiiiitiniimiiimiiiiiiHiniiiHiiHiiiniiiuittiiHHHiiiiiMHmiiiimHiiHiHHHtimiumiHHiiii)wuumuiiiuHi!iuiuHiiiiitiuiuiminiiiuimiiiniimiiiiiiiiiiimiimmtmHufi