Morgunblaðið - 07.06.1992, Blaðsíða 12
%
aiaAjaKuaHOM
UR 7. JUNI 1992-
lag á yngri árganga hafí leitt til
meiri samkeppni um fæðu sem kom-
ið hafí fram í hægari vexti og öðru
sem af leiðir eins og auknum
náttúrulegum afföllum. Þá má geta
þess að árið 1984 setti hópur líf-
fræðinga fram spá um ástand físki-
stofna næstu sex árin þar sem var-
að var við fískveiðistefnunni, en þar
kom m.a. fram að ástand fiskistofna
yrði það sama árið 1990 og það var
1983-84. Að sögn eins úr hópnum
er nýliðun í hlutfalli við stofnstærð
upp að ákveðnu marki, en samband-
ið er ekki mjög skýrt og getur verið
breytilegt á milli ára. Litlir hrygn-
ingarstofnar geta gefið af sér stóra
árganga, en erfítt er að búa til stór-
an stofn sem gefur af sér hámarks-
afrakstur, eins og reynt hefur verið.
Þrátt fyrir gagnrýnisraddir hefur
Hafrannsóknastofnun, helsti ráð-
gjafí sfjómvalda í fiskveiðimálum,
haldið stíft í friðunarkenninguna.
Sérfræðingar Hafró benda á að ekki
hafí verið farið að ráðum þeirra,
heldur hafí leyfílegur veiðikvóti
ávallt orðið meiri en stofnunin
mælti með. Sú stefna hefur verið í
hávegum höfð að byggja skuli upp
fískistofnana svo þeir gefí af sér
meiri afla og ömggari nýliðun og
vemda skuli hrygningartöðvar og
ungan físk í uppvexti. „Við höfum
vissulega fengið góða nýliðun út úr
litlum hrygningarstofni, en það er
engin regla að nýliðun sé best þegar
hrygningarstofnar em litlir," segir
Ólafur Karvel Pálsson, fískifræðing-
ur hjá Hafrannsóknastofnun. Enn-
fremur segir hann: „Eitt af gmnd-
vallaratriðum í stjóm fískveiða lýtur
að sambandinu milli stærðar
hrygningarstofns og nýliðunar, þ.e.
ijölda afkomenda, sem tiltekinn
stofn getur af sér. En ekkert mark-
tækt samband hefur fundist milli
hrygningarstofns og nýliðunar
þorskstofnsins. Hinsvegar ef þetta
er skoðað nánar má segja að meiri
líkur séu á að fá lélegan árgang
þegar hrygningarstofnar em litlir
heldur en þegar þeir em stórir."
40% minni þorsksókn milli al-
mannaksára, sem svarar til 34%
kvótasamdráttar milli fískveiðiára,
myndi hafa í för með sér víðtæk
og alvarleg áhrif um land allt, eins
og fram hefur komið í fjölmiðlum
að undanfömu. Slíkur samdráttur
kæmi þó misþungt niður á byggðar-
lögum eftir vægi þorskkvótans á
hveijum stað. Þannig næmi skerð-
ingin 12% í Reykjavík á meðan Arn-
arstapi á Snæfellsnesi yrði fyrir
31,7% kvótaskerðingu svo dæmi séu
tekin. Útgerðarfyrirtæki í Reykjavík
yrðu hlutfallslega fyrir minnstri
skerðingu af þeim 30 stöðum á land-
inu sem teknir hafa verið inn í
myndina hér að ofan og í kjölfarið ■
sigla önnur fyrirtæki sunnanlands.
Þessi mikli munur stafar m.a. af
því að veiðiskip sunnanlands eiga
stærri hlutdeild í öðram botnfískk-
vótum en önnur, en sex botnfísk-
tegundir era innan kvótakerfisins;
það era þorskur, ýsa, ufsi, karfi,
grálúða og skarkoli. Þorskkvóti á
skipum í Reykjavík nemur 10.974
tonnum. Þorskígildi ýsu í Reykjavík
era 3.000 tonn, ufsa 3.820 tonn,
karfa 10.160 tonn, grálúðu 1.425
tonn og skarkola 1.467 tonn. Afla-
hlutdeild veiðiskipa í Reykjavík í
þorskkvótanum nemur 5,3%, í ýsuk-
vótanum 6,2%, í ufsanum 11,9%, í
karfanum 21,6% og í grálúðukvót-
anum 8,6%. Og í Reykjavík era
skráð 94 veiðiskip. En svo vikið sé
aftur að Amarstapa, þá eru þar á
skrá þrír bátar með samtals 101
tonn af þorskkvóta og 7 þorskígild-
istonn af ýsu.
Rétt er að minna á að utan við
þennan samanburð standa 35 þús-
und tonn af úthafsrækju og 6 tonn
af innfjarðarrækju, sem leyfilegt er
að veiða á yfirstandandi kvótaári,
svo og 2.100 tonn af humri eða sem
svarar til 646 tonna af slitnum
humri, 110 þúsund lestir af síld, 743
þúsund lesta loðnukvóti auk hörpu-
skelfisks. Þá eru ótaldir smábátarn-
ir, en gert er ráð fyrir að krókaleyf-
isbátamir veiði tæp 2% af þorskk-
vótanum á yfirstandandi fiskveið-
iári, eða um 5 þúsund tonn. Auk
þess eiga bátar undir 10 tonnum
0,4% aflahlutdeild í ýsukvótanum
og 0,8% í ufsakvótanum.
HLAUPAÞORSKAR
eftir Ólaf S. Andrésson
ÞESSA dagana verða örlag-
aríkir atburðir sem ráða
miklu um framtíð íslensku
þjóðarinnar. Milljónir þorskl-
irfa hafa klakist í sjónum
sunnan við landið og afdrif
þeirra næstu mánuði skipta
sköpum fyrir þorskveiðar á
síðustu árum þessarar aldar.
Vísindamönnum hefur gengið
erfiðlega að ráða í flókið sam-
spil lífvera og umhverfís í
uppeldi þorska. Stærð þeirra
þorskárganga sem bætast í
veiðistofninn (nýliðun þriggja
ára þorsks) virðist ráða mestu
um afla. Nýliðunin hefur nú
brugðist fimm ár í röð og
árgangarnir 1990 og 1991 eru
einnig slakir enda þótt ár-
ferði hafi verið gott. Sumir
vilja kenna um ofveiði enda
hefur veiðistofninn verið lítill
undanfarinn áratug. Samt er
ekki hægt að greina jákvætt
samband milli nýliðunar og
hrygningarstofns, þvert á
móti hafa menn bent á nei-
kvæða fylgni milli nýliðunar
og veiðistofns undanfarin ár.
Engu að síður hlýtur að þurfa
einhverja lágmarksstærð
hrygningarstofns til að gefa
af sér sterkan árgang seiða
sem getur nýtt vel hagstætt
árferði til sjávar. Mjög virðist
óljóst hver þessi lágmarks-
stofnstærð er. Benda má á
að veiðistofninn
reglu“, hlaupárið 1945, en sá
þorskárgangur er sá alstærsti
sem vitað er um. Er ekki nær-
tækt að halda að þessi gífurlegi
seiðastofn hafí hreinlega étið
stóran hluta árgangsins 1946?
Hitt árið sem útaf bregður er
1977, hafísár þegaf pólsjór var
ríkjandi á norðurmiðum.
Draga virlganir úr stærð
þorskstofnsins?
Fylgni þorskárganga við
ferskvatnshlaup Skeiðarár vek-
ur upp spumingar um áhrif stór-
flóða og hlaupa í öðrum ám,
einkum Skaftá, Ölfusá, Þjórsá
og Jökulsánum norðanlands. Er
hugsanlegt að vorflóð i Ölfusá
og Þjórsá flýti fyrir eða auki
þörungablóma við Suðvestur-
land og hafi þannig áhrif á af-
komu svifdýra og fiska? Sé svo,
þá er vert að velta fyrir sér
hvaða áhrif virkjun fallvatna
hefur. Það er t.d. greinilegt af
rennslismælingum að með miðl-
unarmannvirkjum hefur stór-
lega verið dregið úr flóðtoppum.
Stórvirkjanir kunna því að vera
okkur dýrkeyptari en virðist í
fljótu bragði.
Þessi atriði undirstrika mikil-
vægi frekari athugana á hlaup-
um og' flóðum, tímasetningu
þeirra og samhengi við lífríki
sjávar. Til þess að nokkurt vit
verði í slíkum athugunum þarf
1984 var aðeins 900 VEIÐAR DRAGAST SAM-
AN VEGNA LÉLEGRA
þúsund tonn en gaf
af sér næst bestu
nýliðun undanfarna
hálfa öld eða um
500 milljónir fiska.
ÞORSKARGANGA
Umhverfisþættir
hljóta að ráða miklu
um afdrif hins upp-
vaxandi þorsks. Þar
hefur t.d. verið bent
á að hafís og pólsjór
hafi oft haft slæm áhrif á fæðu-
og uppeldisslóð fyrir Norður-
landi eftir 1965 enda era bestu
seiðaárgangar þessa tímabils frá
hlýsjávarárunum 1973 og 1984.
í ágætri grein um fyrsta sum-
ar þorsksinn (birt í Lesbók
Morgunblaðsins 23.11. 1991)
bendir Konráð Þórisson fiski-
fræðingur á nokkra fleiri þætti
sem geta skipt máli, m.a.:
1. Ef vorhrygning rauðátu
verður of snemma (eða of seint)
miðað við þorskklakið minnka
möguleikar þorsklirfanna til að
afla sér fæðu. Þar sem eldri fisk-
ar hrygna fyrr en þeir yngri,
stendur hrygningartími þorsks-
ins lengur yfir ef margir árgang-
ar eru í hrygningarstofninum.
2. íblöndun ferskvatns úr
Ölfusá og Þjórsá skapar ákjós-
anleg skilyrði til fæðunáms fyrir
þorsklirfur. Vestan við ósa
þeirra verður snemma vors mik-
ill þörungagróður og þar af leið-
andi mikið af átu. Mikil ára-
skipti eru hins vegar í rennsli
þessara áa á hrygningar- og
klaktíma þorsksins og líklegt er
að lítil útbreiðsla á ferskvatns-
blönduðum sjó með landi minnki
ætismöguleika þorsklirfanna.
Ríkjandi vindáttir hafa einnig
áhrif á útbreiðslu ferska lagsins
næst landi.
3. Duttlungar náttúrunnar
geta auðvitað skammtað mism-
ikið af átu, en jafnvel þótt nóg
sé af átu getur dreifíng hennar
skarast. of lítið við útbreiðslu
þorsklirfa og seiða, þannig að
þau hittist lítið eða ekki.
4, Hliðstætt gildir um rán-
dýr sem lifa á þorsklirfum og
seiðum. Áhrif þeirra á þorskár-
ganginn ráðast ekki eingöngu
af heildarfjölda, heldur er skörun
á útbreiðslu rándýrs og bráðar
afgerandi, þ.e. í hversu miklu
magni og hve lengi þau eru sam-
ferða um sjóinn.
5. Að lokum má nefna sjúk-
dóma, náttúruhamfarir (storma)
og mengun sem hugsanlega
áhrifavalda.
Ferskvatn frá árósum eykur
lagskiptingu sjávar og jafnframt
ber það fram mikið af kísilsýru.
Hvort tveggja stuðlar að vexti
kísilþörunga en þeir eru ríkjandi
í svifþörungaflórunni við Suður-
og Vesturland.
Af gögnum Þórunnar Þórðar-
dóttur þörungafræðings má ráða
að ferskvatn úr Ölfusá, Þjórsá
og fleiri ám á Suðurlandi örvar
þörungavöxt (sjá mynd), og
Konráð Þórisson veltir því fyrir
sér hver áhrif þetta kann að
hafa á afkomu þorsklirfa og
seiða. Það liggur því beint við
að spyija hvort mestu vatns-
framhlaup sem við þekkjum hafí
haft einhver áhrif á lífið í sjón-
um, t.d. afkomu þorsksins.
Er samband milli
Skeiðarárhlaupa og stærðar
þorskárganga?
Skeiðarárhlaup eru langmestu
flóð sem verða hér á landi með
nokkuð reglulegu millibili. Þau
geta numið 2-3 rúmkílómetrum
á örfáum dögum en til saman-
burðar þá er talið að heildar-
vatnsrennsli af landinu nemi um
170 rúmkílómetrum á ári. Skeið-
arárhlaup hljóta því að valda
miklum breytingum í yfírborðs-
lögum sjávar við Suðausturland
og þetta ferskvatn berst síðan
með straumum vestur með land-
inu. Auk hins gífurlega vatns-
magns berst fram ógrynni af
svifaur sem getur numið 10-20
1941-1990
Byggt á grein dr. Sigfúsar Schopka, Morgunblaðinu 2.febrúar 1992
Skeiðaráriilaup eru merkt með hringjum
700
llj. fiska
600
iUi
45
50 55 60 65 70 75 80 85 90
milljónum tona. Um helmingur
svifaurs er kísilsýra eða kýsil-
sýrusalt og nái örfá prósent
þessa kísils að losna úr bergögn-
um bætist enn við þau 100 þús-
und tonn af kísil sem berst fram
uppleystur í vatnsaga Skeiðarár-
hlaups.
Fljótt á litið virðast þorskár-
gangar frá „hlaupárum“ ekki
skera sig úr. Þegar betur er að
gáð virðist þó vera fylgni milli
„hlaupárs" og næsta þorskár-
gangs! Er þetta samband mark-
tækt? Átta af þessum ellefu
árum hafa þorskárgangarnir
verið yfír meðallagi. Samkvæmt
einföldu tölfræðiprófí (kí-kvaðr-
ati) eru líkurnar á að slíkt gerist
fyrir tilviljun minni en 5%
(reyndar að gefinni þeirri for-
sendu að hlaupin geti haft áhrif
á þorskinn en þorskurinn ekki
haft áhrif á hvenær hlaup
verða).
Þennan samanburð má gera
á annan hátt, með því að líta á
hvort ljöldi nýliða vex eða
minnkar í kjölfar Skeiðarár-
hlaups. Þessi aðferð dregur úr
áhrifum langtímasveiflna hvort
sem þær eru vegna stofnstærð-
ar, veiða eða umhverfísþátta.
Eftir hlaup stækkuðu árgangar
í níu skipti en minnkuðu í tvö.
Önnur ár varð aukning sautján
sinnum en minnkun tuttugu og
einu sinni. Líkurnar á slíkri til-
viljun eru um 3%. Reyndar er
ekki nema eitt ár sem bregður
illilega út af þessari „hlaup-
einnig að stórauka rannsóknir á
grundvallarþáttum í vistfræði
sjávar, allt frá eðlis- og efna-
fræðilegum þáttum um svif-
þörunga og svifdýr til fískseiða.
En hvernig er hugsanlegt að
skýra síðbúin áhrif Skeiðarár-
hlaupa? Jafnvel þótt hlaup verði
snemma árs þá er ekki hægt að
merkja jákvæð áhrif á þau seiði
sem klekjast að vori heldur verða
áhrifín næsta ár. Getur verið að
hlaupið leiði fyrst til vaxtar kísil-
þörunga, afleiðingin verði stærri
stofnar ýmissa svifdýra þannig
að fjöldi þeirra verði óvenju mik-
ill að hausti? Þessi hauststofn
leggst síðan í vetrardvala en
vaknar að vori og getur af sér
egg og lirfur sem eru mikilvæg-
asta fæða þorsklirfa á fyrstu og
viðkvæmustu stigum fæðunáms
þeirra þegar afföll eru hvað
mest. Hvort nokkur stoð er í
þessum vangaveltum verða
rannsóknir sérfræðinga og frek-
ari Skeiðarárhlaup að leiða í ljós.
Eru þetta furðulegar tilviljan-
ir í dyntóttri náttúru eða megum
við búast við sterkum árgangi
eftir Skeiðarárhlaupið í fyrra?
Nú verður spennandi að fylgjast
með seiðatalningum næstu
mánuði. Ekki vantar árgæsk-
una.
Höfundur er lífefnafræðingur
ogstarfar við Tilraunastöð
Háskóla fslands / meinafræði að
Keldum.