Dagblaðið Vísir - DV - 13.12.2003, Blaðsíða 24

24 LAUGARDAGUR 13. DESEMBER 2003
Fókus DV
Á jólunum skýra prestar landsins innihald kristinnar trúar út frá jólaguðspjalli Lúkasar eins og um blá-
kaldan sannleika sé að ræða. En vísindamenn eru löngu búnir að sýna fram á að þótt jólaguðspjallið sé
falleg saga, þá er það í raun og veru nær eintómur tilbúningur.
Nú h'ður að jólum og jólaguðspjall-
ið tekur brátt að hljóma í kirkjum
landsins; hin fagra saga af fæðingu
frelsara mannkynsins. Prestarnir
munu leggja út af þessari sögu, hver á
sinn hátt; þeir munu fjalla um hið
hógværlega upphaf á ævi sonar Guðs,
um ferðina til Betlehem, um barnið
sem lagt var í jötu, um hirðana úti í
haga - og hvaðeina annað sem í jóla-
guðspjallinu er að flnna. Þeir munu
fjalla um þetta sem sannleika - og vel
má það vera sannleikur í sjálfu sér að
Guð hafi sent son sinn til að frelsa
mannkynið. Hitt eru aftur á móti allir
raunverulegir fræðimenn sammála
um núorðið að í jólaguðspjallinu
stendur ekki steinn yflr steini þegar
það er rannsakað með aðferðum
sagnfræðinnar, bókmenntarýni og
annarra viðurkenndra vopna mann-
anna til að skilja heiminn í kringum
sig. í þessari grein verður jólaguð-
spjallið - sem guðspjallamaðurinn
Lúkasar skráði - kannað í smáatriðum,
lesendum til fróðleiks. Tekið skal fram
að hér er ekki byggt á rannsóknum
einhverra sérstakra „óvina trúarinnar"
eða manna sem halda sig á jaðri vís-
indagreina sinna; þetta eru allt ein-
faldlega blákaldar staðreyndir sem eru
á vitorði allra vísindamanna í viðkom-
andi greinum. Það má líka nefna að
alls ekki er ædunin að gera lítið úr
jólahaldi eða trú manna á tilgang jól-
anna. Og jólaguðspjallið er jafn falleg
saga eftir sem áður. En það er þó ekki
annað en saga, tilraun guðspjalla-
mannsins til að búa til að frásögn um
það sem hann vissi að líkindum næst-
um ekkert um, og uppfull af þráðum
úr gömlum þjóðsögum, ritningar-
greinum og spádómum fyrri tíma.
Sagan er tákn sem heldur gildi sínu
sem slíkt - en er samt ekki annað en
saga, eiginlega þjóðsaga. Og því
spurning hvort prestum landsins sé í
rauninni stætt á að fara með jólaguð-
spjallið eins og blákaldan, sagnfræði-
Iegan sannleika á aðfangadagskvöld.
Jólaguðspjallið er að finna í öðrum
kapítula Lúkasarguðspjalls. Það hefst
svo:
Betlehem
Fæddihún þá son
sinn frumgetinn, vafði
hann reifum og lagði
hann íjötu, afþví að
eigi var rúm handa
þeim i gistihúsi.
Það bar til um þessar mundir...
Umdeilt er hvenær „þessar mund-
ir" voru. í guðspjöllunum er aðeins
tvisvar vikið að aldri Jesú og í bæði
skiptin helstil óljóst. Lúkas segir (3,23)
að Jesú hafi verið „um þrítugt, er hann
hóf starf sitt". Gallinn er sá að enginn
veit í raun og veru hversu lengi Jesú
var að „störfum". Samstofna guð-
spjöllin greina frá u.þ.b. þremur árum
á ævi hans en Jóhannes þjappar þeim
niður í eitt. Jóhannes greinir á hinn
bóginn frá því að eitt sinn þegar and-
stæðingar Jesú voru að atyrða hann
fyrir að þykjast hafa séð Abraham, ætt-
föður Gyðinga, þá sögðu þeir; „Þú ert
ekki enn orðinn fimmtugur, og hefur
séð Abraham!" Þetta þykir mörgum
benda til að Jóhannes hafi talið Jesú
vera kominn nálægt fimmtugu þegar
orðaskiptin áttu sér stað. Þar eð flestir
hallast að því að hann hafi verið kross-
festur á árunum 30-33 gæti Jesú því
hafa fæðst allt að 20 árum „fyrir Krist".
Þeir tveir guðspjallamenn sem
segja frá fæðingu Jesú - Lúkas og
Matteus - tengja fæðingu hans hins
vegar báðir við efstu daga Heródesar
mikla, leppkonungs Rómverja í
Palestínu en hann dó árið 4 f.Kr. Frá-
sagnir þeirra eru að vísu að mörgu
leyti ósamhljóða og gætu vel verið
byggðar á eintómum þjóðsögum
hinna frumkristnu safnaða sem vildu
tengja fæðingu frelsara síns við merka
viðburði. Eigi að síður hafa flestir
fræðimenn kosið að taka mark á Lúk-
asi og Matteusi að þessu leyti og telja
þeir Jesú því fæddan einhvern tíma á
árunum 6-4 f.Kr.
Það var svo á fimmtu öld sem
munkurinn Dionysius Exiguus hugð-
ist reikna út fæðingarár Jesú og komst
þá að þeirri niðurstöðu að hann hefði
fæðst það ár sem síðan hefur verið
árið eitt e.Kr. Útreikningar hans voru
hins vegar byggðir á misskilningi og er
nú ekkert mark á þeim tekið.
... að boð kom fráÁgústus keisara,
að skrásetja skyldi alla heimsbyggð-
ina.
Rómverjar voru vissulega reglu-
samir menn og til að skattskil væru í
lagi á landsvæðum þeirra stóðu þeir
iðulega fyrir ýmiss konar skráningum
og manntali. Á hinn bóginn benda
engar heimildir til þess að Ágústus
keisari hafi staðið fyrir nokkurs konar
allsherjar manntali um allt ríkið. Þótt
langstærstur hluti af opinberum skjöl-
um Rómverja, er lutu að hversdags-
legri stjórnsýslu í ríkinu, hafi glatast er
mjög óiíklegt annað en allsherjar
manntal hefði ratað á spjöld sögunn-
ar. Manntali fylgdu nefnilega yfirleitt
alltaf órói og jafnvel óeirðir, einfald-
lega vegna þess að margir vildu alls
ekki komast á spjöld hins opinbera,
svo þeir þyrftu ekki að greiða skatt.
Þetta var fyrsta skrásetningin og
var gjörð þá er Kýreníus var land-
stjóri á Sýriandi.
Publius Sculpinius Quirinius var
legáti eða landstjóri Rómverja í Sýr-
landi árin 6-7 e.Kr. Hann stóð vissu-
lega fyrir manntali, en að vísu heilum
áratug eftir Heródes mikla var dáinn
og því er Lúkas augljóslega á algerum
villigötum er hann tengir saman fæð-
ingu Jesú undir ævilok Heródesar og
manntal Quiriniusar. Sú villa getur að
vísu verið skiljanleg þar sem Lúkas
skrifaði guðspjail sitt líklega um 80
árum eftir atburði þessa og annað eins
henti forna höfunda eins og að
skjöplast um tíu ár. Gallinn við frásögn
Lúkasar er sá að eftir því sem best er
vitað fór manntai Quiriniusar aðeins
fram í Júdeu og nálægum héruðum,
ekki í Galíeu, en þar er borgin Nasaret
þar sem foreldrar Jesú bjuggu sam-
kvæmt frásögn Lúkasar sjálfs.
Fóru þá allir til að láta skrásetja
sig, hver til sinnar borgar. Þá fór og
Jósef úr Galíieu frá borginni Nasaret
upp til Júdeu, til borgar Davíðs, sem
heitirBetleham, enhann varafættog
kyniDavíðs, aðláta skrásetja sig...
Hér fer Lúkas verulega út af spor-
inu. Þótt afsaka megi ónákvæmni
varðandi tímasetningu hins meinta
manntals er þessi skýring á för Jósefs
(og Maríu) til Betieham gersamlega út
í hött. Bæði voru Júdea og Galílea að-
skildar stjórnsýslueiningar og mann-
tal á öðru svæðinu hefði ekki haft nein
áhrif á íbúa á hinu svæðinu. En þótt
svo hefði verið, þá er algerlega út í hött
að Jósef hefði þurft að ferðast frá
Nasaret til Betlehem til að láta skrá-
setja sig. Manntal fólst þá eins og nú í
að skrá hverjir byggju hvar á einhverj-
um tilteknum tímapúnkti. Tilgangur-
inn var sem fyrr segir skattíagning og
til þess að yfirvöldin gætu lagt á sína
skatta þurftu þau að vita hverjir
byggju á hvaða skattasvæði og hverjar
væru skattskyldar eignir þeirra. Yfir-
völdunum var hjartanlega sama hvað-
an fólk var ættað og raunar er skýring
Lúkasar á ferðalagi Jósefs svo fráleit að
furðu sætir. Sú tilhugsun að rómversk-
ir herrar hefðu látið sig einhverju
varða hvort Jósef ætti til langfeðga að
telja í Betlehem eða einhvers staðar
annars staðar er andstæð öllu sem við
vitum um rómverska keisaradæmið.
Og jafnvel þó svo við reyndum að trúa
því að rómverskyfirvöld hefðu skyndi-
lega fyllst þvílíkum áhuga á gyðing-
legri ættfræði að hverjum manni hefði
verið skipað að takast á hendur ferða-
iag til ijarlægra staða þar sem ein-
hverjir ættfeður þeirra hefðu einhvern
tíma búið, þá er ómögulegt annað en
að einhverjar heimildir hefðu varð-
veist um svo óvænt og reyndar fárán-
legt uppátæki. Því allt samfélagið
hefði vitaskuld farið á hvolf ef menn
hefðu í stórum stíl verið skikkaðir til
þess arna.
Tilgangurinn með þessari hásögn
Lúkasar er því augljóvirðist slega
býsna vanhugsuð tilraun guðspjalla-
mannsins til að koma heim og saman
þeirri trú frumkristnu söfnuðanna að
Jesú væri fæddur í Betíehem í Júdeu
þótt allir vissu að hann hefði alist upp
í Nasaret í Galfleu. Þar sem kollega
Lúkasar, Matteus, lætur Jesú líka fæð-
ast í Betlehem er ljóst að því trúðu
kristnir menn snemma - eða vildu að
minnsta kosti trúa því.
Þá kemur tvennt til greina. I fyrsta
lagi kann Jesú að hafa verið fæddur í
Betíehem í raun og veru en síðan flust
ungur með foreldrum sínum til Nasar-
et. Það gæti vissulega hafa gerst. Þótt
Júdea og Galflea væru vissulega
sjaldnast undir sömu stjórn um þær
mundir sem hér um talar, þá hefur
fólk samt flust í einhverjum mæli milii
héraðanna. En þó varla í þeim mæli að
frásögn Lúkasar (og Matteusar) geti
talist ýkja sennileg.
Áður en Rómverjar náðu völdum á
svæðinu var Galflea öldum saman
undir járnhael ýmissa stórvelda í
Mesópótamíu og síðar Sýrlandi. íbú-
arnir lögðu þá að mestu af trú feðra
sinna og töldust varia til Gyðinga leng-
ur. Á skammvinnu stórveldisskeiði
hinna svonefndu Makkabea í Júdeu á
annarri öid fyrir Krist lögðu þeir Galí-
leu undir sig og sneru þá íbúum þar
með valdi og hörku aftur til Gyðing-
dóms. Eftir það töldust Galfleumenn
að nýju vera Gyðingar en í ýmsum
heimildum má sjá að eftir sem áður
litu íbúar í Júdeu þá hálfgerðu horn-
auga. Þess má til dæmis finna dæmi í
guðspjöllunum að Gyðingar í Júdeu
voru tortryggnir í jarð Jesú beinlínis af
því hann kom frá Galfleu. Ef alkunna
hefði verið meðan Jesú lifði að hann
væri fæddur í Betíehem í Júdeu hefði
sú tortryggni áreiðanlega ekki fest ræt-
ur. Þvf má ætía að meðan Jesú var á
dögum hafi einfaldlega verið litið á
hann sem réttan og sléttan Galfleu-
mann en hásögnin um að hann væri
fæddur í Betíehem ekki komist á kreik
fyrr en alllöngu eftir að hann var
krossfestur.
í því sambandi má nefna að hvergi
- nema hjá Lúkasi og Matteusi - er get-
ið um uppruna Jesú í Betlehem. I
Markúsarguðspjalli - sem flestir fræði-
menn eru sammála um að sé elsta
guðspjallið er að sönnu ekki fjallað
sérstaklega um fæðingu Jesú en þegar
hann er kynntur til sögu er hann
tryggilega tengdur Galfleu og engurn
stað öðrum; „Svo bar við á þeim dög-
um, að Jesú kom frá Nasaret í Galfleu
..." segir í 9. versi 1. kapítula Markúsar,
og síðar í guðspjallinu er hvað eftir
annað fjallað um hann sem Galfleu-
mann.
Hin skýringin á helstil vandræða-
legri tilraun Lúkasar til að skýra hina
meintu fæðingu Jesú í Betlehem er
einfaldiega sú að eftir að Jesú var
krossfestur og fyrstu söfnuðirnir tóku
að myndast um trú á hann sem frels-
ara, þá var hinum frumkristnu svo í
mun að sanna að hann væri Messías
að þeir tíndu til alla þá spádóma sem
þeir gátu fundið í gyðinglegum ritum
um komu Messíasar og reyndu að láta
þá falla að Jesú og ævi hans. Og þar var
um auðugan garð að gresja þar sem
Gyðingar höfðu framleitt ókjör af spá-
mönnum gegnum tíðina og fjöldi spá-
dóma var varðveittur á bókfelii.
Án þess að hér sé pláss til að rekja
það í smáatriðum, þá skal hér fullyrt
að ótrúlega margt af því sem guð-
spjöliin segja um Jesú virðist komið
þessa leið í bækur guðspjailamann-
anna. Bæði stór og smá atvik og lýs-
ingar af ferli Jesú reynast við nánari at-
hugun eiga sér bakgrunn í einhverju
versi spámannanna um hinn komandi
Messías. Þar á meðal er sagan um fæð-
ingu hans í Betíehem en eins og rakið
er hér tii hliðar er þann spádóm að
finna í spádómsbók Míka í Gamla
testamentinu. Áhugi Lúkasar á því að
tengja Jesú við Davíð konung réði þess
■ vegna ferðinni þegar hann skrifaði frá-
sögn sína um ástæður ferðalags Jósefs
frá Nasaret tii Betíehem. Matteus fór
aðra ieið þegar hann sagði frá fæðingu
Jesú í Betíehem - samkvæmt honum
bjó Jósef einfaldlega í Betlehem en
hrökklaðist svo þaðan til Egiftalands
undan ofsóknum Heródesar konungs
mikla. Eftir dauða Heródesar flutti
Jósef svo með fjölskyldu sinni til
Nasaret, segir Matteus. Sú ffásögn er
reyndar af öllum fræðimönnum talin
aldeilis fráleit og sagan um Egifta-
landsferðina helstil vandræðaleg til-
raun til að tengja Jesú við söguna um
Móse og „frelsun" Gyðinga undan
faraó.
Bókstafstrúaðir kristnir menn sem
þora að horfast í augu við þá stað-
reynd hversu ótrúlega oft frásagnir af
Jesú virðast samhljóma gömlum spá-
Guðspjallamennirnir Lúkas og Matteus eru sammála um að Jesú liaft
fæðst í smábænum Betlehem í Júdeu, skammt frá Jerúsalem. Betíehem var
fræg fyrir að þaðan var Davíð konungur, sögufrægasti leiðtogi fsraelsmanna
fyrr og síðar, en að öðru leyti var bærinn lítils megandi. í reynd eru flestir
fræðimenn á því að ólfldegt sé að Jesú hafi fæðst í bænum, þótt ekki sé það
útiiokað. Sögumar um fæðingu hans í Betlehem virðast fyrst og fremst
byggðar á ritningarstað úr spádómsbók Míka - einu minnst þekkta riti Gamla
testamentisins - en þar segir í upphafi 5. kapítula:
„Og þú, Betlehem... þótt þú sért einna minnst af héraðsborgunum í Júda,
þá skal þó frá þér koma sá, er vera skal drottnari í fsrael, og ætterni hans vera
frá umliðinni öld, frá fortíðar dögum."
Jesú var - eða var að minnsta kosti talinn vera - af ætt Davíðs konungs,
þótt þeim Lúkasi og Matteusi, sem röktu ætt hans frá Davíð, beri reyndar alls
ekki saman um ættfærsluna, frekar en um margt annað.
Athyglisvert er að í framhaldi ritningarstaðarins í Míka-bókinni kemur
skýrt og greinilega fram að sá „frelsari" sem Míka vænti að kæmi frá Bet-
lehem var allt annars eðlis en sá „huglægi frelsari" sem kristnir menn telja
Jesú vera. Þar var einfaldlega um að ræða herkonung sem vernda skyldi þjóð
sína undan hinum grimmu Assýringum!