Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1977, Blaðsíða 12

Björn Egilsson frá Sveinsstöðum
Átburðir við Stafnsrétt
Stafnsrétt er fremst f Svartárdal Húnavatnssýslu,
spottakorn fyrir framan bæinn Stafn, sem hún er
kennd viö. Réttin og hólfið, þar sem safnið er geymt
yfir nótt er á bakka eða eyri austan árinnar, sem heitir
Langaeyri, en það nafn er nú lítið notað. Sunnan við
réttina skiptist dalurinn í tvo dali. Að austan er
Stafnsgil og þaðan kemur Svartá að meginhluta en að
vestan Fossadalur og eftir honum rennur Fossadalsá
fremur lítið vatnsfall er sameinast Svartá, þar sem
dalirnir koma saman. Brattar hlíðar eru að Stafnsgili
og Fossadal. Þar á milli er hálendishryggur all breiður
og um 20 km að lengd, suður að Bugavatni. Það land
heitir Háutungur var áður eignarland Stafns og hét þá
Stafnsafréttur.
Norðast á Fossadal að austan er Lækjahlíð. Hún ber
nafn með rentu því nær óteljandi lækir renna niður
hlíðina og spretta þar upp, enginn þeirra á upptök
fyrir ofan brúnir. Hlíðin er næstum því algróin upp
undir brúnir.
Bæði sauðfé og hrossum er smalað til Stafnsréttar í
fyrstu göngum. A miðvikudag í 22. viku sumars eftir
hádegi kl. 1 til 3 kemur safnið ofan af Háutungum og
Vesturheiði. Sauðfé er passað i Lækjahlið, en stóð-
hross rekin heim í rétt og dregin sundur þar. Þegar
liður að kvöldi og stóðdrætti er lokið er fjársafnið
rekið norður yfir ána að réttinni og tekur það oft
langan tíma. Það er svo réttað næsta dag fimmtudag.
Það er gömul viðmiðun, að þegar sólarlag var i miðri
Lækjahlíð átti að reka safnið úr hlíðinni út fyrir á í
Vökuhvamm, þar sem það var vaktað yfir nótt eða i
hólf norðan við Stafnsrétt, sem síðar varð. En Stafns-
rétt hefúr ekki alltaf staðið á Löngueyri.
IJPPHAF STAFNSRÉTTAR
I „Göngur og réttir“ 5. bindi er ritgerð eftir Stefán
Jónsson fræðimann á Höskuldsstöðum er nefnist
„Upphaf Stafnsréttar“. Stefán vitnar i einn þátt Hún-
vetningasögu eftir Gisla Konráðsson. Sú frásögn tekur
af allan vafa um það, hvenær Eyvindarstaðarétt var
Iögð niður, sem aðalrétt eða skilarétt fyrir Eyvindar-
staðaheiði og Háutungur en Stafnsrétt á Löngueyri
tók við þvi hlutverki. Stefán telur frásögn Gísla Kon-
ráðssonar mjög góða heimild varðandi þetta mál og
bendir á að Gísli bjó á Löngumýri í Vallhólmi árin
1808 til 1818 og gæti því sjálfur hafa verið í göngum
haustið 1810 þegar viðsjár urðu í Háutungnasporði, er
Gísli Konráðsson segir svo skemmtilega frá í nefndum
kafla Húnvetningasögu er nefnist: „Þrakk við
sauðarétt".
„Ólafur Jónsson á Æsustöðum var nú hreppstjóri i
Hlíðarhreppi, sem áður er talið. Sendi hann út gangna-
seðla fyrir sauðarétt um haustið, sem siður var þá
orðinn. Bárust þeir og norður í Skagafjörð, því margir
ráku þaðan á Háutungur og Eyvindarstaðaheiði. En
seðill sá sem berast átti um Tungusveit, komst í
óskipan. Fyrir því komu margir Tungusveitungar eigi
til gangna, en það var vani orðinn, einkum eftir að
niður var lagður dráttur Skagfirðinga við Galtará á
Eyvindarstaðaheiði, að þeir ráku til Stafnsréttar og
drógu þar margt fé sitt, að létta á drætti við Eyvindar-
staðarétt. En nú tókust deilur við Tungusveitunga.
Vildu engir Ieyfa þeim dráttinn, sökum óskila gangna,
nema Sigurður bóndi Jónsson i Stafni.“
„Urðu þá áköst og illyrði með sumum mönnum og
eigi trútt um, að ryskingar tækjust, en hundgá og
hávaði mikill og heldur óþyrmilega með féð farið. Jón
prestur Konráðsson stóð uppi á réttarmelnum og vildi
ekki ganga beint inn í þröngina. Sigurður í Stafni var
hávaðamaður mikill, æðislegur og hverjum manni
skjótari og málóði jafnan. Hvatti hann fram Tungu-
sveitunga að ei létu þeir yfir ána reka, óð að séra Jóni
presti og mælti: „Ósköp eru yfir þér, séra Jón, þarna
stendur þú eins og þvara og lætur reka féð á brottu“.
— Sumir Tungusveitungar grýttu á móti fénu vestan
árinnar og höfðu hundá við, en þeir Sigurður og Arni
vildu reka í ána og svo Svartdælir, Langdælir og
Skarðamenn. Jón hét maður Ólafsson, bróðir Gvendar
þjófs, húskarl Benedikts Vidalíns á Viðimýri. Tók
hann hrút, festi taug á og vildi draga hann undan yfir
ána. Það sá Einar á Yzta-Vatni og reið á taugina,
slengdist Jón við það í ána og sleppti. Var það þá bæði,
að hægara var að verja ána og svo þeir færri, sem
fylgdu Sigurði og Arna, því fjöldi manna, er gengið
höfðu Vesturheiðar, kom ofan að Eyvindarstöðum, þar
kölluð var skilaréttin. Meðan þröng þessi var, tók Jón
prestur Skóg hest sinn og reið á braut og Magnús
mágur hans með honum og þegar á Oksa, á leið til
Eyvindarstaða. Vildu þeir finna Ólaf hreppstjóra og
væntu hann þar kominn, að beiðast réttarleyfis. Það
sáu þeir Sigurður og Árni og riðu þeir á eftir. Var
Sigurður vosklæddur og ærið ófrýnilegur, en
maðurinn dökkleitur og ærið brúnsiður. Riðu nú
hvorutveggja, sem mest þeir máttu. En fyrir því að
þeir Jón prestur fóru fyrri, urðu þeir á undan þeim
Sigurði til Eyvindarstaða. Fundu Ólaf fengu leyfið og
var það þegar ritað, þegar þeir Sigurður riðu í hlað.
Var Sigurði þá ærið þungt í skapi. Riðu þeir við það
aftur. Skyldi þá rétta að morgni.“
Hér lýkur tflvitnun í Húnvetningasögu en frásögnin
er talsvert lengri.
í Lýtingsstaðahreppi var orðin mikil óánægja með
Eyvindarstaðarétt, sem aðalrétt, skilarétt fyrir
Eyvindarstaðaheiði og Stafnsafrétt, Háutungur, sem
óværðin í Háutungnasporði haustið 1810 sannar. Það
var heldur engin furða. Ur Háutungnasporði, norður
og vestur að Eyvindarstöðum i Blöndudal er löng leið,
varla styttri en 10 km. og yfir fjallgarð að fara og sömu
leið til baka, þangað sem leiðin liggur norður Kiða-
skarð. A fyrri tíð voru það aðallega sauðir og fjalla-
lömb, sem rekið var til afréttar.
Sauðir gátu hlaupið og hlaupið, en þessi langi
rekstur að óþörfu var ill meðferð á lömbum, sem komu
„lúin og þyrst af fjöllunum“.
Samkvæmt bréfum, sem til eru leystist þetta deilu-
mál sumarið 1812. Séra Jón Konráðsson vildi stefna
málinu til dóms, en að sögn var það Pétur prófastur á
Víðivöllum sem bar sáttarorð á milli, hinn merkasti
maður og héraðshöfðingi og var þetta ekki í eina sinn
að hann stóð að því, að setja niður deilur.
27. mai 1812 skrifa þeir, séra Jón Konráðsson og
Þorsteinn Pálsson hreppsstjóri bréf til sýslumanns
Húnvetninga Sigurðar Snorrasonar. í þessu bréfi
biðja þeir sýslumann náðarsaralegast, að koma því til
leiðar að Eyyindarstaðarétt verði færð á Löngueyri
fyrir sunnan Stafnsklif. Þeir lýsa ftakanlega hræði-
legum hrakningi á úthungruðu úrtiningsfé, sem rekið
sé, margvislega illa verkað úr einni rétt í aðra.
En nú hafði Sigurði í Korssanesi snúist hugur frá
því tveim árum fyrr, ef til vill fyrir áhrif frá Pétri
prófasti. Sigurður skrifar viðbót við bréf þeirra séra
Jóns og Þorsteins, dagsett í Krossanesi daginn eftir 28.
maí. Þar stendur: „Ég óska því af alhuga, að bón
prestsins frá Mælifelli og hreppsstjórans frá Reykja-
völlum mætti fá þann liðugasta framgang og vil sam-
huga þeim í líkri undirgefni alúðlega óska þess sama“.
Þessi bréf voru lesin upp fyrir manntalsþingrétti í
Bólstaðarhlíð 1. júní 1812. Á þessu þingi var það
samþykkt af öllum að færa Eyvindarstaðarétt á
Löngueyri fyrir framan Stafnsklif. Þingsóknarmenn
allir samþykktu þessa breyting og eigendur afréttar-
landa, Sigurður í Stafni og mr. Jón Bjarnason hrepps-
stjóri á Eyvindarstöðum.
Hinn 11. ágúst 1812 sendi Sigurður sýslumaður
Skagfirðingum bréf fyrir hönd Bólstaðarhlíðarhrepps-
manna. Árið eftir 1813 var svo Stafnsrétt byggð á
Löngueyri fyrir sunnan Stafnsklif, þar sem hún
stendur enn, og fyrst réttað þar haustið 1813. Það ár
andaðist mr. Jón Bjarnason hreppsstjóri á Eyvindar-
stöðum. Hann var frá Holti í Svinadal, en kona hans
var Ingibjörg dóttir Guðmundar ríka í Stóradal.
Liklegt rriá telja, að fé hafi verið dregið sundur i
Mælifellsárrétt á 19. öld og ekki rekið vestur, nema
það sem að vestan var. Laust fyrir siðustu aldamót var
byggð rétt í Mælifellsárlandi við Sellæk austan við
Kiðaskarð. Skarðsrétt var hún nefnd og var réttað þar
nokkur haust, síðast haustið 1903. Samkvæmt
reikningum Lýtingsstaðahrepps var greidd leiga fyrir
réttarstæði árið 1897 og ef til vill hefur Skarðsrétt
verið byggð fyrr. Öll aðstaða var slæm við þessa rétt og
árið 1905 var hún færð ofan í Mælifellsnes og síðan
kennd við Mælifell. Á sýslufundi árið 1908 var Mæli-
fellsrétt samþykkt skilarétt og hefur verið það síðan.
FJARSKAÐI við STAFNSRÉTT.
Þegar ég kom fyrst að Stafnsrétt á árunum fyrir
1920 var engin girðing við réttina til þess að geyma
safnið yfir nóttina áður en réttað var. Skammt fyrir
sunnan og austan Stafnsrétt, þar sem Svartá fellur til
„Og þá skeði það allt í einu, að féð fór að renna í ána, þar sem voru holbak
bakkanum að vestan og komst ekki upp. Féð hlóðst ofan í stokkinn og
sem endaði með þvi að stíftan sprakk og á fimmta hundrað kindaskrokkar