Lesbók Morgunblaðsins - 16.08.1986, Blaðsíða 12
r
ok flýja eigi ór orrostu fyrir Hákoni jarli.
Þá strengði heit Sigurðr, bróðir hans, at
hann myndi fara til Nóregs ok flýja eigi,
meðan meiri hlutr Jómsvíkinga berðisk. Þá
stengði heit Vagn Ákason, at hann skyldi
fara með þeim til Nóregs ok koma eigi aptr,
fyrr en hann hefði drepit Þorkel leiru ok
gengit í rekkju hjá Ingibjörgu, dóttur hans.
Margir höfðingjar aðrir strengðu heit ýmissa
hluta. Drukku menn þann dag erfít, en eptir
um morguninn, þá er Jómsvíkingar váru
ódrukknir, þóttusk þeir hafa fullmælt ok
hafa þá málastefnur sínar ok ráða ráðum,
hvemug þeir skulu til stilla um ferðina, ráða
þat af at búask þá sem skyndiligast, búa
þá skip sín ok herlið. Varð þat allfrægt víða
um lönd.
Xxxvi. KAPÍTULI
Eiríkr jarl Hákonarson spyrr þessi tíðendi.
Hann var þá á Raumaríki. Dró hann þegar
lið at sér ok ferr til Upplanda ok svá norðr
um Qa.ll til Þrándheims á fund Hákonar
jarls, föður síns. Þess getr Þórðr Kolbeinsson
í Eiríksdrápu.
Xxxvn. KAPÍTULI
Hákon jarl ok Eiríkr jarl láta skera upp
herör um öll Þrændalög, senda boð á Mæri
hváratveggju ok í Raumsdal, svá norðr í
Naumudal ok á Hálogaland, stefna út öllum
almenningi at liði ok skipum. Svá segir í
Eiríksdrápu:
135. Mjök lét margar sneklgur,
mærðarörr, sem knörru,
óðr vex skalds, ok skeiðar
skjaldhlynr á brim dynja,
þásólítinn útan
élherðir fór gerða,
mörgvaslindfyrlandi,
löndsinsföðurröndu.
Hjörungavogur er lítíll og friðsæll smábær, þar sem fólk lifir m.a. af skipasmíðum. Þar standa nú yfir mikil hátíðahöld.
Hákon jarl helt þegar suðr á Mæri á njósn
ok í liðsamnað, en Eiríkr jarl dró saman
herinn ok flutti norðan.
Xxxvm. Kapítuli
Jómsvíkingar heldu liði sínu til Limafjarð-
ar ok sigldu þaðan út á hafít ok höfðu sex
tigu skipa ok koma at Ögðum, halda þegar
liðinu norðr á Rogaland, taka þá at herja,
þegar er þeir koma í ríki Hákonar jarls, ok
fara svá norðr með landi ok allt herskildi.
Geirmundr er sá maðr nefndr, er fór með
hleypiskútu eina ok nökkurir menn með
honum. Hann kom fram norðr á Mæri ok
fann þar Hákon jarl, gekk inn fyrir borð
ok sagði jarli tíðendi, at herr var suðr í
landi, kominn af Danmörku. Jarl spurði, ef
hann vissi sannendi á þvf. Geirmundr brá
upp hendinni anarri, ok var þar af höggvinn
hreifínn, segir, at þar váru jartegnir, at
herr var í landinu. Síðan spyrr jarl inniliga
at um her þenna. Geirmundr segir, at þar
váru Jómsvíkingar ok höfðu drepit marga
Hverjirvoru Jómsvíkingar?
Þeir voru trúlega
setulid sem Haraldur
Gormsson
Danakonungurhafði
komið fyrir, líklega við
mynni Oder, þar sem
hét að Jómi eða I
Jómsborg. Og
væntanlega hefur þad
verið fyrir tilstilli
Danakonungs,að
herförin var farin.
EFTIR ÓLAF HALLDÓRSSON
Inorrænum miðaldaritum, íslenskum, dönskum
og norskum, er getið um stað á Vindlandi (við
Eystrasalt sunnanvert) sem í elstu heimildum
er nefndur að Jómi, en í yngri heimildum Jóms-
borg. Þar réðu ríkjum hetjur þær sem einna
frægastar hafa orðið í sögum og kvæðum, og
voru þeir garpar nefndir Jómsvíkingar. Þessir
karlar hafa það fram yfír margar aðrar hetjur sem eru
frægar í sögum, að áreiðanlegar heimildir eru til um
sumar þeirra og töluvert vitað um þá, einkum Þorkel
hinn háva Strút-Haraldsson.
Þegar Jómsvíkingar voru upp á sitt besta var konungur
í Danmörku Haraldur sem í sumum heimildum er nefndur
blátönn, sonur Gorms hins gamla og Þyri drottningar sem
var kölluð Danmarkarbót. Ekki eru sagnfræðingar hand-
vissir um hve lengi Haraldur blátönn sat að ríkjum, en
líklegast er, ef lagt er saman það sem segir í kirkjusögu
Adams úr Brimum og íslenskum heimildum, að hann
hafí verið konungur yfír Dönum árin 940—87. Eftir
Harald blátönn varð Sveinn tjúguskegg sonur hans kon-
ungur í Danmörku.
Á árunum 975—95 réð ríkjum í Noregi Hákon Hlaða-
jarl Sigurðarson og var fyrst framan af skattjarl Haralds
blátannar. í íslenskum sögum segir að Hákon jarl hafí
verið skírður um leið og Haraldur blátönn (hann var
skírður um 960), en hafí síðar kastað kristni og ekki
goldið Danakonungi skatta eftir það.
í Jómsvíkinga sögu, sem er varðveitt í mismunandi
gerðum, segir að á tímum þessara höfðingja hafí maður
að nafni Pálnatóki, ættaður af Fjóni í Danmörku, stofnað
Jomsborg og sest þar að með mikinn flokk manna.
Þangað komu til hans Sigvaldi jarl og Þorkell hinn hávi,
synir Strút-Haralds jarls af Sjólöndum (í Fagurskinnu
og Heimskringlu segir að hann átti ríki á Skáni), svo og
Búi hinn digri og Sigurður kápa, synir Véseta í Borgund-
arhólmi, og loks sonarsonur Pálnatóka, Vagn Ákason,
og var hann mestur kappi þeirra allra. Allir komu þessir
menn með miklu liði hraustra manna. I Fagurskinnu og
Knýtlinga sögu segir aftur á móti að Haraldur Gormsson
hafí látið gera Jomsborg og sett þar herlið, og er trúlega
rétt hermt.
Góðar heimildir eru fyrir því, að ófriður hafi orðið
milli Haraldar konungs Gormssonar og Sveins sonar
hans og að í þeim bardaga hafí Haraldur konungur
fengið sár sem leiddu hann til bana; frá þessu segir í
riti sem var samið á árunum 1040—42 til lofs og dýrðar
Emmu drottningar Knúts ríka (Encomium Emmae
Reginae), og segir þar að Haraldur hafí flúið sár úr
bardaganum til Slava (þ.e. Vinda) og dáið þar litlu síðar.
Adam úr Brimum getur einnig um þennan bardaga þeirra
feðga og segir að Haraldur hafí flúið til borgar Slava,
sem er kölluð Jumne. Af þessum heimildum er ljóst að
Haraldur blátönn hefur átt friðland að Jómi. Áftur á
móti virðast Jómsvíkingar hafa verið ótryggir Sveini
konungi tjúguskegg, og benda öruggar heimildir til að
það sé rétt, sem í íslenskum ritum stendur, að Jomsvíking-
ar hafí tekið Svein konung höndum og flutt hann með
sér til Vindlands. Af þessum sökum hefur sumum fræði-
mönnum þótt trúlegra, að það hafi verið Haraldur Gorms-
son sem sendi Jómsvíkinga í herför til Noregs, en ekki
Sveinn tjúguskegg, eins og segir í íslenskum ritum.
Og þá er að víkja að Jomsvíkingabardaga. Áreiðanleg-
ustu heimildir um þann bardaga eru brot úr kvæðum sem
voru ort um Hákon jarl og Eirík jarl son hans. Af Eiríks
drápu Þórðar Kolbeinssonar verður ráðið, að stórar
hersögur hafí farið sunnan, að Danir hafí ýtt löngum
skipum á flot, Eiríkur jarl hafí safnað miklum flota til
að veija land föður síns og að hann hafí stefnt til móts
við Sigvalda. Tindur Hallkelsson segir í kvæði sem hann
orti um Hákon jarl, að hann hafí sært Vindur og hroðið
hálfan tug skeiða; hann getur einnig um víkingaskip,
nefnir Sigvalda og Búa og segir að Búi hafi stigið fyrir
borð. Einnig segir í Velleklu, sem Einar skálaglamm
orti um Hákon jarl, að Sigvaldi og Búi hafí komið sunnan
til orrustu. Af þessum kvæðum er Ijóst að Ðanir hafa
farið með mikinn skipaher að þeim feðgum, Hákoni og
Eiríki, og að Vindur hafa verið í liði þeirra, en helstu
foringjar liðsins hafa verið Sigvaldi og Búi. Hins vegar
er hvorki Haralds Gormssonar né Sveins sonar hans getið
við þessa orrustu, og í þessum elstu kvæðum er hvorki
getið um hvar þessi orrusta hafí verið háð, né heldur
hvaða ár, en augljóst er að bardaginn hefur verið háður
á sjó. í Heimskringlu er gert ráð fyrir að bardaginn
hafí orðið veturinn 994—95 og þannig er hann einnig
ársettur í annálum, en í klausu einni í Flateyjarbók, sem
er tekin eftir gamalli heimild, stendur að bardaginn hafí
orðið hálfum þriðja tigi vetra eftir fall Haralds gráfeldar.
Samkvæmt tímatali Ara fróða, sem Snorri Sturluson
studdist við þegar hann samdi Heimskringlu, féll Haraldur
gráfeldur árið 975, en Sæmundur fróði hefur hins vegar
gert ráð fyrir að hann hafí fallið 962. Ef miðað er við
það tímatal hefur bardaginn, samkvæmt klausunni í
Flateyjarbók, orðið árið 987. Saxi hir.n málspaki segir í
Danasögu sinni, að Haraldur Gormsson hafi sent Jómsvík-
inga til Noregs, og taldi norski fræðimaðurinn Peter
Andreas Munch hans sögn trúlegri en það sem í íslenskum
ritum stendur; á það hafa ýmsir aðrir fræðimenn fallist,
sjá t.d. formála Bjama Aðalbjamarsonar að fyrsta bindi
Heimskringlu í íslenzkum fomritum, 26. bindi, bls.
cxii. Eg hef þó ekki látið sannfærast og verð að játa,
að mér fínnst trúlegra það sem segir í Jómsvíkinga sögu,
að Sveinn tjúguskegg hafi vélað Jómsvíkinga til að fara
í þessa herför. Af elstu íslenskum heimildum verður helst
ráðið að fundurinn hafí orðið um 12. janúar (sjá Sjötíu
ritgerðir helgaðar Jakobi Benediktssyni 20. júlí 1977,
Reykjavík 1977, bls. 616—18).
Islenskum heimildum ber saman um að þessi orrusta
hafí orðið þar sem heitir Hjömngavogur. Norðmenn segja
að þar sé átt við vog þann sem nú heitir Liavág á Sunn-
mæri, en Halldór Laxness hefur bent á að hið sama gildi
um Hjömngavog og Svöldur: þessir staðir séu ekki skap-
aðir af guði, heldur íslendingum. Lýsing Jómsvíkinga
sögu á Hjömngavogi kemur ekki heim við Liavág, en
hins vegar sýnist mér að hún gæti átt við Steinavog við
Álasund, og þar mundi ég leita að gullkistum Búa digra,
ef ég tryði hveiju orði sem stendur í Jómsvíkinga sögu.
En það er skemmst af Jómsvíkingum að segja, að
þeir karlar hafa trúlega verið setulið sem Haraldur Goríns-
son Danakonungur hefur komið fyrir á Vindlandi þar sem
hefur verið kallað að Jómi og líklega hefur verið við
mynni Oder. Þar hafa þeir gert sér virkisborg, og segir
í kvæði sem Amór jarlaskáld orti, að þá borg hafí
Magnús konungur góði brennt, og er þar talað um breitt
virki og sagt að þar hafí búið heiðið fólk. Ef þetta er
sú hin sama borg sem Adam úr Brimum kallar Jumne,
sem er trúlegast, hefur það verið mikil verslunarborg og
fjölmenn, mestmegnis byggð Slövum, en einnig fólki af
öðrum þjóðum. Frá Jómi hefur verið gerður út leiðangur
til Noregs, og hafa þeir Sigvaldi Strút-Haraldsson og
Búi Vésetason verið foringjar liðsins. Herförin hefur verið
farin rétt um það leyti sem höfðingjaskipti varð í Dan-
mörku og væntanlega fyrir tilstilli Danakonungs eða í
samráði við hann. Förin var forsending, og eins og áður
segir þykir mér líklegra að hún hafí verið farin að ráðum
Sveins tjúguskeggs en föður hans, Haralds blátannar.
Ólafur Halldórsson handritafræðingur starfar í Stofnun Ama
Magnússonar.