Tíminn - 13.05.1944, Síða 2
194
TÍMIIVN, langardaghw 13. mai 1944
50. blað
t&m
^tmxrtn
Laufiardagur 13. maí
Samanburður komm
únista á S.I.S. og
heilcholun um
ASalmálgagn kommúnistanna
er samt við sig, þegar það ræðir
um samvinnumál. Þann 4. þ. m.
víkur það að þeirri spillingu í
innflutningsverzluninni, að viss
firmu hér í bænum hafa mynd-
að milliliðafélög erlendis til þess
að láta þau selja sér vörurnar
hækkuðu verði, svo að þau gætu
fengið sem mestan álagningar-
gróða. Telur blaðið þetta stafa
af því, að verzlunin hafi verið
„einokuð fyrir heildsalana og S.
í. S.“, er síðan noti þessa að-
stöðu til hvers konar okurs og
klækja.
Þessi ummæli blaðsins sýna,
að það vill skapa það almenn-
ingsálit, að S. í. S. og heildsal-
arnir séu eitt og hið sama. Það
sé enginn munur á þessum
tveimur aðilum gerandi. Þeir
vilji einoka verzlunina til hags-
bóta fyrir sig. Þeir beiti verstu
klækjum til að okra á neytend-
unum. Neytendur verði að líta á
báða þessa aðila sem fjandmenn
sína.
Það þarf ekki að taka fram, að
allur þessi samanburður kom-
múnistablaðsins á S. í. S. og
heildsölunum, er eins rangur og'
hugsast getur. Hann er upp-
fundinn i hinum byltingarsýktu
heilabúum , kommúnistafor-
sprakkanna, sem finna réttilega,
að umbótastarf samvinnuhreyf-
ingarinnar er ein öflugasta
hindrun byltingarinnar.
Þær innflutningsreglur, sem
nú gilda, og ekki er fjarri lagi að
kalla megi „einokun", eins og
Þjóðviljinn gerir, eru settar í
fyllstu andstöðu við samvinnu-
hreyfinguna og bitna líka sér-
staklega á henni. Þær eru settar
af Birni Ólafssyni í þágu heild-
salanna, og eru í aðalatrið-
um þær, að innflutningsleyfi
skuli veitt í samræmi við inn-
flutning fyrirtækjaná seinustu
árin fyrir stríð og fyrstu stríðs-
árin. Þannig er verzlunin raun-
verulega „fryst“. Jafnt léleg-
um og góðum verzlunarfyrir-
tækjum er veittur hlutfallslega
sami innflutningur og áður.
Þetta er sama fyrirkomulagið
og í tíð dönsku einokunarinnar,
þegar landinu var hlutað í
verzlunarsvæði og þau síðan
framseld einu verzlunarfyrir-
tæki. í stað verzlunarsvæðis
þá kemur nú viss hundraðs-
hluti verzlunarinnar. Öll þróun
og eðlilegur vöxtur heilbrigðra
fyrirtækja er stöðvaður til hags
fyrir ónytjunga og okrara. Alveg
sérstaklega bitnar þetta á sam-
vinnuhreyfingunni, sem er í
vexti. Innflutningsreglur þess-
ar hindra að eldri kaupfélög geti
vaxið eða ný kaupfélög risið
upp, nema þá með því móti að
leita á náðir heildsalanna. Sjálf
getur samvinnuhreyfingin ekk-
ert aukið innflutning sinn. Það
er því ekkert undarlegt, þótt
samvinnuhreyfingin berjist gegn
þessari kúgunarreglu og það því
fremur, að reynslan hefir sýnt,
að hægt er að hafa verzlunina
frjálsa, þótt höfð séu innflutn-
ingshöft, með því að úthluta
innflutningsleyfum í samræmi
við félagsmanna- og viðskipta-
mannatölu. Þá geta hin heil-
brigðu fyrirtæki haldið áfram
að vaxa, en hin lélegu heltast
úr lestinni. Samvinnuhreyf-
ingin berst fyrir slíkum inn-
flutningsreglum, og þess
vegna er það eins rangt og
ósvífið og hugsast getur, þegar
kommúnistablaðið segir, að hún
hafi óskað eftir núgildandi inn-
flutningsreglum eða þau séu
sett henni til hagsbóta. Meiri
öfugmæli eru ekki til.
Núgildandi innflutningsreglur
eru eigi aðeins ranglátar, heldur
lítt framkvæmanlegar. Það er
farið eftir skýrslum verzlunar-
fyrirtækjanna sjálfra um inn-
flutning þeirra á undanförnum
árum, án þess að réttmæti
þeirra hafi verið sannprófað til
hlítar. Jafnframt ef miðað við
krónutölu innflutnings, en ekki
vörumagn, og þannig er beinlín-
(Framh. á 4. síðu)
E L í A S M A R:
Bokabálknr
Tvö íslenzk hljóðiæri
Tónmennt íslendinga hefir ekki staðið á háu stigi, en þó
hefir hér orðið til talsvert af fallegum Jjjóðlögum, er Bjarni
Þorsteinsson tónskáld safnaði, eins og kunnugt er, og tvö
hljóðfæri, þótt ófullkomin væru, hafa verið fundin upp og
notuð hér á landi. Ungur námsmaður, Elías Mar, segir sögu
þessara tveggja hljóðfæra, íslenzku fiðlunnar og langspils-
ins, að svo miklu leyti sem hún verður rakin, í grein þeirri,
sem hér birtist.
Tvö eru þ'au hljóðfæri, sem
ætla má, að við íslendingar eig-
um heiðurinn af að hafa fundið
upp. Þau eru: fiðla og langspil.
Bæði þeSsi hljóðfæri er nú
löngu hætt að nota, og þau fáu,
sem enn eru til, munu öll vera
komin í söfn.
Ég mun hér í stuttu máli
segja örlítið frá þessum hljóð-
færum, en heimildir þær, sem
ég styðst við, eru hvorki margar
né ítarlegar; og lítið mun hafa
verið ritað um þau áður, þótt ó-
trúlegt sé.
*
Af þessum tveim hljóðfærum
mun fiðlan hafa verið full-
komnari og, að öllum líkindum,
eldri. í íslenzku veizlukvæði frá
fyrrihluta 18. aldar er þó getið
um langspilið. Auk þess er í
sama kvæði nefnd gígja; hljóð-
pípa, harpa, bumba og símfónn,
svo að gera má ráð fyrir, að öll
þessi hljóðfæri hafi verið not-
uð hér á landi þá. En aftur á
móti er fiðlan ekki nefnd. Þetta
þarf þó ekki að brjóta í bága,
við þá skoðun Bjarna Þorsteins-
sonar tónskálds, að fiðlan muni
vera eldri. Um bæði þessi hljóð-
færi skrifaði hann í inngangi
að „fslenzkum þjóðiögum", sem
orentuð voru í Kaupmannahöfn
1906—1909.
Þar gefur hann nokkra lýs-.
ingu á langspilinu og fiðlunni,
og mun ég aðallega styðjast við
þá lýsingu hér.
Fiðlan var aflangur, mjór
kassi, nokkru breiðari í annan
endann, og úr frekar þunnum
fjölum. Hann hefir að jafnaði
verið tæpir 80 cm. að lengd og
17 cm. að breidd í breiðari end-
arín. Dýptin á að gizka 14 cm„
en það fór þó nokkuð eftir
lengdinni.
Á fiðlunni voru oftast tveir
strengir, með „stól“ undir. Var
stóllinn venjulega jafnbreiður
fiðlunni, og stundum útskorinn.
Var hann laus og mátti því taka
hann úr, ef sá, er spilaði, vildi
ná lægri tónum. Þó er til, í þjóð-
minjasafninu, fiðla með 4
strengjum og 2 stólum.Er reynd-
ar óvíst, hvort annar þeirra á
að vera.
Strengirnir voru í annan end-
ann festir í sívala, rennda tré-
nagla, sem voru um 13 cm. há-
ir, en í hinn endann í samskon-
ar nagla, hreyfanlega, svo að
hægt væri að snúa strengjun-
um upp á þá og herða með því
á þeim. Var oftast nær hert
eins mikið á strengjunum sem
menn treystu þeim til að þola.
*
Einhverja elztu lýsingu á ís-
lenzku fiðlunni er að finna í
ferðasögu Uno v. Troil, erki-
biskups frá Uppsölum, sem út
kom 1777. Hafði biskupinn ferð-
azt um ísland tveim árum áð-
ur. En lýsing hans á fiðlunni er
frekar óglögg. Sama máli gegn-
ir um lýsingu Magnúsar Steph-
ensens, en hann segir að
strengirnir hafi verið úr hross-
hári, og sömuleiðis hrosshár í
fiðluboganum. Munu þó oftar
hafa verið notaðir örmjóir vír-
strengir, enda þótt hrosshárs-
strengir kunni að hafa þekkzt,
einhverntíma á 18. öld.
Á fiðlubogann var borin myrra
"við og við, þegar spilað var, og
á strengiría líka.
Engin fiðla mun vera til frá
elztu tímum, en þær sem til eru,
munu vera smíðaðar eftir minni
þeirra manna, er séð höfðu fiðl-
ur og heyrt leikið á þær í ung-
dæmi sínu.
*
Hvernig leikið var á fiðluna,
lýsir Bjarni Þorsteinsson m. a.
þannig, og tek ég frásögn hans
orðrétta:
„Fiðlan snýr þannig frá þeim,
sem spilar á hana, að breiðari
endinn er til vinstri handar, en
fjölin litla og mjórri endi hljóð-
færisins snýr til hægri. Bogann
hefir maður í hægri hendi, og
dregur hann *ýmist yfir annan
strenginn eða báða, vinstra
megin við litlu fjölina (sem
oft var kölluð ,,bretti“). Vinstri
handar fingur gefa nóturnar
þannig, að hendin er hálfkreppt
milli botnsins á fiðlunni (fiðlu-
dekksins) og þess strengsins,
sem nær manni er, og veit
handarbakið niður, Því næst
lætur sá, er spilar, röð fremstu
kjúku þumalfingurs styðjast upp
í strenginn, en snertir strenginn
með hinum fjócum fingrunum,
þannig, að kúlur naglanna slái
strenginn á víxl, eftir því, sem
lagið heimtar; sumir brúkuðu
og kjúkuflötinn ofan við negl-
urnar til þess að gefa tónana.
Oft kemur fyrir, að sá, er spilar,
þarf að færa þumalfingurs röð-
ina til á strengnum, ef lagið
gengur yfir mörg tónbil. Venju-
legast var fiðlan látin standa
á borði, þegar spilað var, og
stóð þá oft sá, er spilaði, erí gat
einnig setið. Sumir fiðluleikar-
ar létu fjöl (rúmfjöl eða annað)
Elías Mar
yfir kné sér, þar sem þeir sátu,
settu fiðluna þar á og spiluðu
síðan. Tveir strengir voru á
hverri fiðlu,-og snertu fingurn-
ir aðeins annan þeirra, þ. e.
þann, sem nær manni var; aftur
á móti var boginn oft dreginn
yfir þá báða í einu, einkum í
sálmalögum og þeim öðrum lög-
um, er hægt gengu, og mun það
líklega háfa verið af þeirri
ástæðu, að þá hafði spilarinn
meira vald yfir bogadrættinum,
en ef lögin gengu fljótt; í
kvæðalögum og þeim lögum, er
gengu fljótt, var boginn ekki
látinn snerta nema fremri
strenginn, og fór það oft veL
Handarbakið var látið hvíla á
kassaröðinni til léttis; af því er
auðsætt, að stórhentir menn
þurftu að hafa stærra bil frá
fiðlunni upp að strengjunum en
þeir, er höfðu smáa hönd; en
stærð þessa bils var komin und-
ir hæð trénaglanna og breidd
litlu, lausu fjalarinnar, svo og
undir því, hve miklu brúnin á
mjórri gaflinum (er strengirnir
lágu yfir) var hærri en botn
fiðlunnar. Strengirnir voru báð-
ir stemmdir jafnhátt, að
minnsta kosti minnist núlifandi
fólk ekki annars; þó er hugsan-
legt að undantekning hafi ver-
ið frá þessu, hafi fiðlan verið
notuð í tvísöng."
Litla, lausa fjölin, sem Bjarni
segir, að kölluð hafi verið
„bretti“, er nú oftast nefnd
„stóll“, og er það viðkunnan-
legra nafn, og að því er ég held,
réttara.
*
Ætla má, að langspilið hafi að
miklu leyti útrýmt fiðlunni.
Strax í byrjun nítjándu aldar
fer notkun fiðlunnar að minnka'
frá því, sem áður var, og um
miðja öldina er hún mikið til
horfin úr notkun. Kringum 1840
er, þeirra mjög lítið getið í
sóknalýsingum t. d. En þá er
langspilunum að fjölga.
Ýmsir menn urðu sæmilega
leiknir í fiðluspili, miðað við all-
ar aðstæður. Flestir urðu að
nema af sjálfum sér og kennslu-
bók var engin.
Ég minnist hér eins alþekkts
flakkara, sem hét Björn og var
kallaður Fiðlu-Björn. Um hann
skrifar Gísli Konráðsson: „Björn
hét maður skagfirzkur og kall-
aður Fiðlu-Björn fyrir því, að
hann lék manna bezt á fiðlu;
lagði hann það eitt fyrir sig og
fór um héruð með íþrótt þá, og
hélt sér uppi við það; en það var
forn trúa, að álfar og ýmsar
vættir sæktu þar mjög að er
fiðla var leikin.“
Einnig er þess getið, að Björn
hafi sungið við fiðluspilið, enda
mun það oftast hafa verið gert.
Vitað er um nöfn nokkurra
manna, sem þóttu leika vel á
fiðlu, og er þeirra getið í „ís-
lenzkum þjóðlögum" Bjarna
Þorsteinssonar, sem áður er
minryst á.
*
Nú skal vikið að langspilinu.
Það var smíðað hér á landi,
eins og fiðlan, og fundið upp
hér. Ekki er þó vitað, hver fyrst-
ur hefir fundið það upp, né hvar
á landinu það vhefir verið.
Blómatími langspilsins var á
fyrri hluta og um miðja öldina
síðustu. En til hafa þau einnig
verið á 18. öld.
Eftir 1860 tekur blásturshljóð-
færum frekar að fjölga í land-
Fiðla, séð ofanfrá og neðanfrá. Fiðla þessi er í þjóðminjasafninu, en er
ekki hin algenga gerð íslenzku fiðlunnar, eins og sjá má á því, að streng-
irnir eru fjórir og „stólarnir“ tveir.
Langspil. Þetta er sú gerð, sem þótti vandaðri og var ólíkari fiölunni, hvað
snertir útskotið út úr annari hlið breiðari endans.
VOPN GUÐANNA.
Jólaleikur Leikfélags Reykja-
víkur síðastliðinn vetur var
Davíð Stefánsson
„Vopn guðanna“ eftir Davíð
Stefánsson. Vakti hann mikla
athygli og umtal í höfuðstaðn-
um og hlaut góða aðsókn.
Nú hefir Þorsteinn M. Jóns-
son, bókaútgefandi á Akureyri,
gefið leikritið út, og mun það
komið í bókabúðir um land allt.
Leikrit þetta fjallar um bar-
áttu hins frjálsa anda, sem ekki
verður hnepptur í fjötra, og
harðstjórans, sem treystir á
sverðið og svipuna og nærir veldi
sitt á blóði og tárum. Þessari
baráttu lyktar með því, að
krossinn, tákn hins siðræna
þroska, frelsis og vaxtarþrár,
sigrar sverðið. Þegnar hins sig-
ursæla harðstjóra flykkjast um
Barlaam, spámanninn útlæga,
og þjóðin gerir uppreisn. Þá
lýstur niður eldingu, sem drepur
konunginn. Hin refsandi hönd
sjálfrar náttúrunnar hittir
hann, þegar fólkið hefir risið
upp, og má vera að í þessari
lausn leikritsins, sem af sumum
hefir þó verið talin veila, felist
ein hin magnþrungnasta túlkun
þess, sem gerist, þegar veldi
harðstjóranna hrynur til grunna
Þótt höfundurinn reyni hvergi
að milda eigindir kúgarans, er
trú hans á sigurmátt hins
frjálsa anda, furðu-djörf. Garð-
yrkjumaðurinn segir um hinar
tvær manngerðir, sem hann tel-
ur að séu til í heiminum: „Garð-
yrkjumaðurinn nemur af nátt-
úrunni og vitkast með hverjum
degi. Um slátrarann er öðru
máli að gegna. Og þó er ég ekki
frá því, að jafnvel hann geti
staðið til bóta.“
Sagt hefir verið, að þessi leik-
ur geti gerzt hvar og hvenær
sem er, en eigi að síður er nokk-
urn veginn ljóst, að höfundur-
inn hefir haft samtíð sína og
samtíðarmenn í huga.
Davíð Stefánsson er vinsæl-
asta skáld þjóðarinnar. Mestrar
frægðar og ástsældar hafa Ijóð-
in aflað honum. En hann hefir
einnig getið sér mikinn orðstír
fyrir skáldsagna- og leikritagerð
og ekki ólíklegt, að hann hyggi
á fleiri afrek á því sviði. Sérhver
ný bók frá Davíðs hendi á því
vísa þjóðarathygli, og enn sem
komið er hafa líka allar bækur
hans hlotið þjóðarhylli.
SKINFAXI.
Skinfaxi, tímarit Ungmenna-
félags íslands, er nú að hefja 35.
árið. Er fyrra hefti þessa árs
nýkomið, stórt og vandað hefti,
helgað lýðveldisstofnuninni.
Hefst það á ávarpi frá stjórn U.
M. F. í. og fara síðan á eftir
sextán greinar um lýðveldis-
málið eftir forseta U. M. F. í. og
formenn allra héraðssamband-
anna. Er þar rætt um sjálf-
stæðismál okkar íslendinga og
stofnun lýðveldisins frá ýmsum
hliðum, en niðurstaða allra
greinanna er ein og hin sama:
einhuga hvatning til þjóðarinn-
ar um að gera endurreisn ís-
lenzka þjóðveldisins sem glæsi-
legasta og eftirminnilegasta.
f síðari hluta heftisins eru síð-
an greinar um ýms önnur efni.
Kristjárn Eldjárn á þar grein
um örnefnaskráningu, Þórarinn
Þórarinsson skólastjóri minnist
tuttugu og fimm ára afmælis
Eiðaskóla, Jón Magnússon skrif-
ar um bréfaskóla og Þorsteinn
Einarsson ritar íþróttaþátt.
Tvö kvæði eru í heftinu, ann-
að eftir Guðmund Inga Krist-
jánsson, hitt eftir Kristján Jóns-
son á Snorrastöðum.
Með þessu ári verður sú
breyting á, að Skinfaxi verður
aðeins serídur föstum áskrifend-
um, en ekki ungmerínafélögun-
um sjálfum, eins og áður var.
Koma tvö væn hefti út á ári
hverju og mun árgangurinn
kostar fimm krónur til nug-
mennafélaga, en tíu krónur til
annarra.
Síðasta Skinfaxahefti, er sent
var út um land með gamla fyr-
irkomulaginu, kom út um ára-
mótin síðustu. Var það 34. ár-
gangur ritsins allur. Þetta hefti
var að verulegu leyti helgað í-
þróttamálum og meðal annars
birtist í því ýtarleg frásögn um
Hvanneyrarmótið síðastliðið
sumar og íþróttaafrek þau, sem
þar voru innt af höndum.
Það er gott frásagnar, hve
mikill myndarbragur er á tveim
síðustu hef-tum Skinfaxa. Ættu
(Framh. á 4. siðu)
inu. Sömuleiðis segir Benedikt
Jónsson frá Auðnum, að fiðlum
taki að fjölga um líkt leyti, og
mun hann eiga við erlendar
fiðlur, því að innlendu fiðlurnar
voru þá að hverfa úr sögunni.
Útvegaði hann sjálfur þesshátt-
ar hljóðfæri, og söngkennslu-
bækur og nótnabækur á erlend-
um málum. En árið 1855 kemur
út á Akureyri „Leiðarvísir til að
spila á langspil,“ tekin saman
af Ara Sæmundsen umboðs-
manni og tileinkað Pétri Gud-
johnsen organista í Reykjavík
— „íslands ágætasta og lang-
mesta söngfræðingi.“-------
í fyrsta kafla bókarinnar get-
ur höfundurinn þess, að hann
hafi heyrt marga spila á lang-
spil, sem hafi gert það lipurt, en
einatt hafi tónarnir þó verið
ógreinilegir vegna vankunnáttu
þeirra, er spiluðu. Á þessu
hyggst útgefandinn vilja ráða
bót, með því að kenna viðvan-
ingum að þekkja nótur og spila
eftir þeim. f bók sinni styðst
hann þó við bókstafanótur, þar
sem Akureyrarprentsmiðja átti
engar nótur.
Ekki rekur hann sögu lang-
spilsins hið minnsta, og veitir
mjög litlar leiðbeiningar í því,
hvernig smíða skuli langspil,
nefnir þó hvaða stærð hann
telji æskilegasta. Hefir honum
sjálfsagt fundizt slík leiðbein-
ing óþörf. Auðheyrt er á orða-
lagi hans, að langspilið er um
þessar mundir aðalhljóðfærið í
landinu, enda þótt notkun þess
leiddi til miður aukinnar ná-
kvæmni í meðferð sönglaga, en
það var mest því að kenna, að
fáir þekktu nótur eða kunnu að
stilla hljóðfærið rétt.
í þá tíð voru mest spiluð og
sungin sálmalög, en þó einnig
lög við veraldlega texta. Voru
textarnir oft og tíðum harla
undarlegir, og sálmarnir ekki
síður, en hér er ekki tækifæri
til þess að fara út í það.
Álitið er, að „Léiðarvísir" Ara
Sæmundsen hafi gert allmikið
gagn, en að sjálfsögðu hefði ver-
ið æskilegt, að hann hefði getað
komið út nokkru fyrr. Um langt
skeið . hafði verið vöntun á
nótnabókum, þegar leiðarvísir
þessi kom út; og þær bækur,
sem til voru, orðnar gamlar og
úr sér gengnar.
Mátti segja, að ekki batnaði
ástandið í söngmálum þjóðar-
innar neitt við það, að Grallar-
inn var felldur úr gildi, því
hálf öld leið án þess nokkur
nótnabók kæmi út, og mun ís-
lenzkri söngmennt aldrei hafa
hrakað jafnmikið sem þá á jafn-
skömmum tíma.
*
Upp úr þessu fer langspilum
að fækka.
Með tímanum komu orgelin
til landsins, og var fyrsta kirkju-
orgelið sett í kirkjuna á Melstað
í MÍðfirði. Það mun nú löngu
glatað. Auðvitað var hér ekki um
veruleg orgel að ræða, heldur
það, sem réttu nafni heitir
„harmoníum" og kalla mætti
stofuorgel á íslenzku. Sjálft
orgelið er miklu fullkomnara
hljóðfæri (kirkjuorgel t. d.).
Ekki er mér kunnugt um það,
að langspilin hafi nokkurn tíma
verið notuð í kirkjum, né heldur
(Framh. á 3. síðu)
f