Tíminn - 04.08.1944, Blaðsíða 2

298
TÍMIM, föstmlagiim 4. ágást 1944
75. blað
Föstudagur 4. ágúst
Lítil saga um
stórt mál
Við síðustu kosningar töluðu
kommúnistar fagurt um vænt-
anlega þátttöku síná í myndun
róttækrar umbótastjórnar og
nauðsyn nýrrar löggjafar í
mörgum greinum.
Þeir hafa nú komið í veg fyrir
myndun slíkrar stjórnar í tvö ár
og bera meginábyrgð á því á-
standi, sem nú er.
Hér er lítið dæmi um vinnu-
brögð þeírra.
Á Alþingi 1942 fluttu þeir Ey-
steinn Jónsson og Páll Zóphón-
íasson tillögu um að fella niður
sérstök varasjóðshlunnindi
hlutafélaga. Nokkrum dögum
síðar fluttu tveir af kommún-
istum tillögu um sama efni. Sá
var aðeins munurinn, að þeir
ætluðu féð í alþýðutryggingar,
en E. J. og P. Z. í framkvæmda-
sjóð ríkisins. .
Tillaga E. J. og P. Z. kom
fyrst til atkvæða. Hana felldu
þingmenn kommúnista hiklaust
með ihaldinu. Þá kom tillaga
þeirra, og var hún samþykkt.
Þetta var við aðra umræðu máls-
ins í neðri deild Alþingis.
Við þriðju umræðu kom fram
tillaga um að skipta tekjuauk-
anum vegna breytingarinnar að
jöfnu milli alþýðutrygginganna
og Raforkusjóðs ríkisins. Sú til-
laga var samþykkt.
Þá stóð Einar Olgeirsson upp
og lýsti yfir því, að Jcommúnist-
ar væru orðnir mótfallnir af-
námi hlunnindanna, fyrst þann-
ig skyldi verja fénu, og krafðist
þéss, að frumvarpsgreinin, sem
fól í sér breytinguna, yrði borin
upp sérstaklega við umræðuna,
til þess að geta fellt hana þá
þegar. Það var ekki hægt, nema
að brjóta þingsköpin, og sat því
við þettá í blli.
Menn taki eftir þvi, að hér er
beinlínis leitað að átyllu, til þess
að fella tillögu, sem kommúnist
ar höfðu sjálfir flutt. Afstaðan
er sú, að ef verja eigi helmingi
tekjuaukans í raforkusjóð, þá
sé það betur komið hjá stríðs-
gróðafélögunum!!
En það er ekki ennþá sögð öll
sagan af frammistöðu kommún
istanna við skattlagningu
stríðsgróðans.
Málið fór rétta boðleið til efri
deildar Alþingis. í þeirri deild
sömdu kommúnistarnir við í-
haldið um að fella úr frumvarp-
inu sína eigin tillögu um hækk-
un skatts á stríðsgróða hlutafé-
lögum, og var það í fullu sam-
ræmi við það, sem þeir ætluðu
að gera í neðri deild. Þeir höfðu
það að yfirskyni, að þeir þyrftu
með þessu að koma í veg fyrir
setningu lagaákvæða, sem væri
óhagstæð verkalýðnum. En það
var uppspuni einber. Ákvæðið,
sem fellt var úr dýrtíðarlaga-
frumvarpinu um leið og kom-
múnistar drápu sitt eigið af-
kvæmi, fjallaði um reiknings-
máta á verðlagsuppbót á kaup,
sem heimilað var að viðhafa, ef
Alþýðusamband íslands legði
samþykki sitt á hann.
Þessu urðu svo flutningsmenn
skattatillögunar í neðri deild að
kingja, þegar þangað kom, þeir
Lúðvík Jósefsson og Áki Jakobs-
son, og var þá ekki hátt á þeim
risið.
Stríðsgróðamennirnar fengu
sltt, og hafa notið þess síðan í
skjóli kommúnista.
Hvernig stendur nú á þessum
ósköpum. Þetta dæmi er ekkert
einsdæmi um frammistöðu kom-
múnista og skýringin er einföld
og liggur beint við þeim, sem
hafa tækifæri til þess að kynn-
ast hugsanagangi manna eins og
Brynjólfs Bjarnasonar t. d.
Þeir vilja ekki að striðsgróð-
inn sé hæfilega skattlagður
vegna þess að þeir þurfa að
geta bent á, hvernig allt gangi á
tréfótum, þangað til byltingin
kemur og sósíalisminn. Þeir vita
að velflestir, íem þeir þurfa að
fá atkvæði hjá, líta allt öðrum
augum á stjórnmál og þess vegna
þurfa þeir að leika þann skrípa-
leik að þykjast vera fullir af á-
huga fyrir stríðsgróðasköttum
og fyrir umbótum, en sitja um
færi jafnframt tll þess að koma
ELÍAS MAR:
Bindindiihreyfing a
fyrrihluta lö. aldar
Á dögum Jóns Hjaltalíns landlæknis, um miðja 19. öld, drakk
hver vinnandi fslendingur rúma hálftunnu af brennivíni til jafn-
aðar á ári, auk annarra áfengra drykkja, svo að fyrr hefir íslend-
ingum þótt sopinn góður en á þessum síðustu og verstu tímum.
En bindindishreyfingin hefir líka átt hér marga og trausta fylg-
ismenn síðan hún barst hingað til lands á tímum Fjölnismanna.
Elías Mar, ungur og efnilegur maður, sem áður hefir skrifað í
Tímann, rekur hér í þessari grein forsögu bindindishreyfingar-
innar og fyrstu átökin hér á landi.
Árið 1808 stofnuðu 43 íbúar í
Moreau í New York-fylki með
sér bindindi á neyzlu áfengra
drykkja og veitingu þeirra. Þetta
félag lifði í 14 ár, eða til ársins
1822, að það lognaðist útaf. Það
var fyrsta bindindisfélag, sem
vitað er til að stofnað hafi verið
í Vesturheimi, og að því leyti
merkilegt, að það varð fyrsti vís-
ir að öflugri bindindishreyf-
ingu, ekki aðeins í Ameríku,
heldur einnig í Evrópu, og með-
al annars hér á landi.
Fjórum árum eftir að félag
þetta lagðist' niður, var stofnað
í Boston „Hið ameríska bind-
indisfélag" (The American
Temperance Society). Það hafði
samskonar markmið og fyrra fé-
lagið, að því viðbættu að út-
breiða sem mest bindindi og út-
rýmingu áfengisframleiðslunn-
ar. Strax á fyrstu árum sínum
gaf það út fyrsta bindindisblað
veraldarinnar, The National
Philantropist, sem var vikublað.
Og upp úr þessu var hvert bind-
indisfélagið á fætur öðru stofn-
að yíðsvegar um Bandaríkin, og
voru m .a. margir læknar þar
framarlega í flokki. Stofnsettu
þeir m. a. eigin bindindisfélög.
Lög ameríska bindindisfélags-
ins voru samþykkt í febrúar
1826, — en svo mikill var árang-
urinn af starfsemi félagsins,
strax á fyrsta árí þess, að í árs-
lok höfðu þrjú hundruð slík fé-
lög verið sett á laggirnar í New
York-borg einni saman, og
nokkrum árum seinna skiptu fé-
lagar ameríska bindindisfélags-
ins mörgum hundruðum þús-
unda.
Það hélt áfram að vera for-
ustufélagið meðal bindindis-
manna, og árið 1832 gaf það út
ávarp til allra fjölskyldufeðra í
Bandaríkjunum og hét á þá að
sameinast undir sínum merkj-
um.
í maí árið eftir var svo háð
allsherjarþing bindindismanna
í Fíladelfíu. Þá voru bindindis-
félögin orðin 6000, félagar sam-
tals á aðra miljón og árangurinn
af baráttu þeirra furðu mikill:
5000 vínverzlunum hafði verið
lokað, 2000 bruggstaðir hætt
starfrækslu, en vínveitingar ver-
ið lagðar niður á 700 farþega-
skipum og öllu áfengi útrýmt
meðal landhersins.
Árið 1836 var svo stofnsett
„Ameríska bindindissambandið“
(The American Temperance
Union), en bindindisfélagið lagt
niður að nafninu til.
Það þarf naumast að taka það
fram, að hér var um albindindi
að ræða, þar sem hófdrykkja
var ekki leyfð undir yfirskini
bihdindis. Reynslan hefir hvar-
vetna sýnt, að beinasta leiðin til
ofdrykkju er hófdrykkjan. Fé-
lög hófdrykkjumanna hafa líka
lognazt út af innan stundar,
enda ekki verið nein bindindis-
félög í raun og veru.
öllu slíku fyrir kattamef. Og ef
þeir verða fyrir því óhappi, að
meirihluti fæst fyrri yfirskins-
tillögum þeirra, þá skeður það,
að þeir verða að ganga í það
sjálfir að stúta þeim, eins og
átti sér stað í því dæmi, sem hér
hefir verið nefnt.
Síðan er að skálda heila róm-
ana um það, sem gerzt hefir
þangað til þeir, sem þarf að
blekkja, botna hvorki upp né
niður í því, sem skeð hefir, og þá
telja þeir sig sloppna.
En eru þeir þar með sloppnir
við réttmætar afleiðingar svika
sinna og framkomu? Það er
spurningin. Svarið verður nokk-
ur mælikvarði á þroska íslenzkra
alþingiskjósenda og verkamanna
sérstaklega.
Um svipað leyti og bindindis-
hreyfingunni í Ameríku óx fisk-
ur um hrygg, var samskonar á-
hugi ríkjandi á Bretlandseyjum
um útrýmingu áfengis. Einnig
hafði á Norðurlöndum verið
stofnsett hófdrykkjufélög og al-
bindindisfélög sumstaðar. Helzta
bindindisfélagið var stofnsett í
Svíþjóð árið 1837. Stórþingið
norska samþykkti bann á að-
flutningi og tilbúningi brenni-
víns, en konungur fékkst ekki
til að samþykkja lögin. Á þessu
má • þó sjá, að bindindisstarf
hefir verið orðið skipulegra og
áhrifameira heldur en nokkru
sinni fyrr.
Til Danmerkur bárust fregnir
af bindindishreyfingunni í
Ameríku og voru birtar í dönsk-
um blöðum. Vöktu þær að von-
um mikla athygli.
Sá þjóðhöfðingi í Evrópu, sem
einna mest var hlynntur bind-
indinu, var Friðrik Vilhjálmur
þriðji, Prússakonungur. Hann
hafði fylgst af áhuga með starfi
bindindismanna í Ameríku og
fannst að þangað væri fyrir-
myndina að sækja. Hefur hon-
um fundizt heldur dauft yfir
hófdrykkjufélögunum á Bret-
landseyjum og Norðurlöndum.
Ameriska bindindisfélagið sendi
því samkvæmt ósk lians sendi-
mann til Evrópu, og fór hann
fyrst til Þýzkalands. Sendimað-
ur þessi var dr. Baird, kunnur
mælskumaður. Haustið 1835 kom
hann til Berlínar, fékk áheyrn
hjá kóngi og afhenti honum sögu
bindindishreyfingarinnar í Ame-
ríku, sem gefin var út á frönsku,
prentuð í París sarna ár og
nefndist „Historie des sociétés de
tempérance des Etats Unis d’A-
mérique.“ Konungi leizt vel á
bókina og lét þýða hana á þýzku
og gefa hana út á sinn kostnað.
Síðan voru prestar látnir útbýta
henni meðal fólksins. Með því
hófst • bindindisstarfsemi á
Þýzkalandl.
Frá bindindisfél. einu í Ham-
borg bárust áhrifin til Danmerk-
ur, voru jafnan miklar sam-
göngur milli Hamborgar og
Kaupm.hafnar. Meðal danskra
bindindisvina var kennari einn
frá Venslöv forvígismaður. Hann
hét Rasmus Sörensen, ötull og
áhugasamur vinur bindindis-
hreyfingarinnar. Hann reyndi
eftir megni að útbreiða bindindi
með vísindalegum rökstuðningi
á skaðsamlegum áhrifum áfeng-
isins á líkamannn. Rit hans,
„Hver er orsökin til vaxandi
veiklunar á líkama og sál?“ kom
út árið 1840 og vakti geysimikla
athygli. Fyrsta bindindisfélagið
í Danmörku stofnsetti hann
sama ár, en það var hófbindind-
isfélag.
Dr. Baird kom til Kaupmanna-
hafnar um líkt leyti og hreif
þar áheyrendur sína eins og
annars staðar. Rit hans um
amerísku bindindishreyfinguna
voru þýdd á sænsku og dönsku.
í Danmörku voru þau gefin út
í 2 þúsund eintökum, og dreift
um Danmörku, Noreg og ísland.
Síðan voru stofnuð fleiri bind-
indisfélög í Danmörku, þ. á. m.
fyrsta albiftdindisfélagið þar í
landi, 3. sept. 1842. Það varð þó
ekki langlíft. Stofnandi þess, Ole
Syversen lézt 5 árum seinna, og
lognaðist félagið þá út af.
Upp úr þessu tóku áhrifin
að berast til íslands. Árið 1843
gengust Fjölnis-menn fyrir bind-
indissamtökum meðal íslendinga
í Kaupmannahöfn, sjálfsagt
vegna áhrifa dr. Bairds. En félag
þeirra var aðeins hófsemd-
arfélag og lifði skammt; Samt
sem áður dró það úr áfengis-
nautn íslenzkra stúdenta í Höfn
og jafnvel meðal Íslendínga hér
heima fyrlr. Boðsbréf félagsins
ásamt lögum þess, dagsett 26.
september 1843, var sent til
kunningja félagsmanna hér.
Einnig skrifuðu Fjölnis-menn
biskupi landsins, sem þá var
Steingrímur Jónsson, og báðu
hann um að útbýta boðsbréfinu
meðal presta. Varð hann vel við
þeim tilmælum og sendi öllum
próföstum boðsbréf, sem þeir
sendu siðan prestunum.
Má segja, að nú væri hafin
áframhaldandi bindindisstarf-
semi hér á landi, enda var séð
um það, að íslendingar hér
heima gætu talizt meðlimir í
bindindisfélagi Fjölnis-manna.
Reyndar hafði verið vakið
máls á bindindi áður hér á landi.
Fyrsti íslendingurinn, sem vitað
er, að hafi sent frá sér bindind-
isritgerð, var Jón Jónsson, prest-
ur í Dunhaga (síra Jón lærði).
Var hún alllöng og þýdd úr
þýzku. Nefndist hún „Brennivín,
morðingi lífs og sálar.“ Þýðand-
inn skrifar bæði formála og eft-
irmála, og segir í eftirmálanum
frá bindindishreyfingunni í
Ameríku og Evrópu. Hvetur
hann til slíkra samtaka hér á
landi.
Síra Jón var fræðimaður mik-
ill, eins og auknefni hans bendir
til. Keypti hann jafnan og las
flest þau rit, er hann komst yfir,
og hafa því fregnir af bindindis-
hreyfingunni erlendis ekki farið
framhjá honum. — Þegar hann
gerði þessa tlraun til stofnunar
bindindisfélags hér á landi, var
hann kominn á níræðisaldur.
Aðeins þrír menn skrifuðu sig
á lista hans til þátttöku í slík-
um félagsskap, og var Bjarni
Thorarensen amtmaður einn
þeirra.
• Varð svo ekki meira úr því.
f ritgerð, sem Jón Hjaltalín,
landlæknir, skrifaði í Ný félags-
rit 1843, kemst hann að þeirri
niðurstöðu, að hver vinnandi ís-
lendingur drekki til jafnaðar á
ári hverju rúma hálftunnu af
brennivíni og auk þess mikið af
rommi, extrakti og víni.
Þetta mun vera fyrsta bind-
indisritgerðin í íslenzku tímariti
(ritgerð Jóns í Dunhaga var sér-
prentuð). — Hvetur læknirinn
menn til bindindis og varar al-
varlega við hættu áfengis, frá
læknisfræðilegu sjónarmiði.
Annars voru á þessum tímum
Norræn móðir
17. i&ní 1944
(Mörg vestur-islemk skáld. uröu til þess aö yrkja til íslands og ís-
lenzku þjóðarinnar af tilefni lýöveldisstofnunarinnar og hafa þau
kvœði sum birzt í islenzku blöðunum vestra. Þar á meðal eru kvœði
eftir Sig. Júl. Jóhannesson, Einar Pál Jónsson, Pál S. Pálsson og S. E.
Björnson. Tíminn leyfir sér aö endurprenta úr „Lögbergi" þetta snjalla
kvæöi Einars P. Jónssonar, ritstjóra þess blaös).
Með ólgandi blóð og bros á vör
hún býður oss góðan dag,
hin.norrœna móðir, sem á oss enn;
vorn anda, hvern hljóm og brag;
nú dregur hún fullvöld sinn fána á stöng
mót frelsandi auðnuhag.
í aldanna rökkri við örlög hörð,
við ísrek og Heklubál,
hún nœrði á brjóstum sér neista hvern
frá norrœnna kappa sál,
og söng inn í lífsvitund sonar hvers
vort sviptigna, göfga mál.
í baðstofu rakri hún bœnir las
og barst ekki míkið á,
en manngildíð var hennar aðalseign,
hver ósk og hver draumaspá,
'sem blessaði átak hvers iðjumanns
og œskunnar vaxtarþrá.
Við eldskírn hins liðna og ellif r'ök
um aldanna þátta skil,
hún skreytti með hugsjón sitt skilningstré
og skapaði lif og yl.
í styrkleik andans hún stóð af sér
hvern straum og hvern fellibyl.
Nú skygnist hún alfrjáls um álfur vitt,
hin islenzka, djarfa þjóð,
er aldrei glataði sjálfri sér
á svíkanna heljarslóð,
en skildi, að vinna má frelsi fullt
án fórna, sem kosta blóð.
EINAR P. JÓNSSON.
bindindisfélögin íslenzku. Þar
er getið um bindindisfélag, sem
stofnað hafði verið meðal nem-
enda og kennara í lærða skólan-
um, með alls 30 meðlimum. Fjór-
ir kennarar skólans höfðu geng-
ið í félagið, auk Sveinbjarnar
Egilssonar rektors, en hann var
formaður þess. Lifði félagið
hlómlega þann tíma, sem skólinn
var á Bessastöðum, en nokkru
eftir að skólinn fluttist til
Reykjavikur, tók að bera á vín-
drykkju meðal skólapilta og ó-
knyttir færðust í vöxt. Sóttu þeir
veitingahús bæjarins og sátu
þar að drykkju, þvert ofan í lög,
engar takmarkanir settar um sem bönnuðu „lærisvéinum
innflutning áfengis af hálfu lærðra skóla í Danaveldi að sitja
stjórnarvaldsins. Um það leyti, |í veitingahúsum til að drekka
sem Napoleonsstyrjaldirnar geys
uðu, dró þó mjög úr innflutn-
ingi áfengis til landsins, eins og
af öðrum vörum, einkum á ár-
unum 1807—1814, meðan Dan-
ir áttu í stríði við Englendinga.
Lögðust þá drykkjur mikið niður
um skeið, jafnvel svo, að sunn-
anlands gekk ekkj helmingurinn
út af áfengisbirgðunum. En svo
jókst neyzlan aftur.
Um og eftir 1840 voru stofnuð
hófsemdarfélög víðsvegar um
landið, t. d. í Fljótsdal, Skaga-
firði, Húnaþingi og Árnessýslu.
Frá þessum tíma eru til öruggar
heimildir um það, að flestallir
heldrimenn í Reykjavík voru
bindindissinnaðir og að frekar
bar lítið á óreglu í höfuðstaðn-
um.
Árið 1847 kemur út merkilegt
rit eftir Jón Thorsteinsson, land-
lækni, sem hann nefnir: „Hug-
vekja um skaðsemi áfengra
drykkja." Var bæklingur þessi
sendur um land allt á kostnað
bindindisfélagsins í Reykjavík.
Bindindisfélagið í Reykjavík
hafði verið stofnað 16. jan;ar
1847 og voru stofnendur þess 24,
en komust brátt upp í hundrað.
Helztu styrktarmenn þess voru
Stefán Gunnlaugsson, bæjarfó-
geti, Pétur Pétursson, forstöðu-
maður prestaskólans og séra
Jakob Guðinundsson síðar prest-
ur á Sauðafelli. Árið 1851 vígð-
ist Jakob til Kálfatjarnar og er
líklegt, að félagið í Reykjavík
hafi ekki lifað lengi eftir það.
í 8. árgangi Fjölnis, árið 1845
(bls. 77—80) er birt skýrsla um
eða spila, að viðlagðri sekt.“
Streittist rektor eftir megni á
móti þessari óáran og var jafn-
vel ofstækisfullur meira en æski-
legt var, a. m. k. hafði það ekki
tilætluð áhrif. Upp úr þessu varð
„Pereatið“ svonefnda, eða hóp-
ganga sú, sem nemendur fóru
í mótmælaskyni við rektor.
Þegar Sveinbjörn Egilsson lét
af embætti, árið 1851, mátti
segja,að bindindishreyfing lærða
skólans ætti sér ekki lengur
neinn talsniann og væri úr sög-
unni.'Komst nú á sá drykkjusið-
ur,_ sem lengi tolldi við skólann.
Ástæðan fyrir því, hversu ég
hefi fjölyrt svo um bindindismál
lærða skólans, er sú, að áhrifin
frá honum voru einna sterkust
út á við, í hvora áttina, sem þau
beindust. Enda fór svo, eftir að
bindindisfélag hans fór út um
þúfur, að áfengisneyzla alls al-
mennings fór vaxandi og bind-
indisfélög úti um land lognuð-
ust út af hvert á fætur öðru.
Þessu olli líka,að skipulagi þeirra
hafði verið mjög ábótavant,
strjálir fundir, engin allsherjar-
félagsmiðstöð fyrir allt landið
og nægileg samtök vantaði.
Það var ekki fyrr en Góðtempl-
arareglan barzt hingað til lands,
árið 1884, að aftur komst skriður
á bindindismál íslendinga.
Vínlr Tímans
Útvegið sem flestir ykkar einn
áskrifanda að Tímanum og lát-
lð afgreiðsluna vita um það sem
fyrst.
Utanríkísmálaráð'
herra Bandaríkj-
anna ber iram
heillaóskír við
sendíherra Islands
í Washington
Cordell Hull, utanríkismála-
ráðherra Bandaríkjanna, afhenti
nýlega Thor Thors, sendiherra
íslands í Washington, afrit af
ályktun Bandaríkjaþings, um
sendingu heillaóskaskeyta til Is-
lenzku þjóðarinnar í tilefnl af
stofnun lýðveldisins.
Hull komst svo að orði:
„Ég álít, herra sendiherra, að
ályktun þessi sé ágætt dæmi um
tilfinningar okkar Bandaríkja-
manna gagnvart lýðveldisstofn-
uninni, og það gleður mig að af-
henda yður það.“
Thor Thors svaraði á þessa
leið;
„Ég votta yður, herra ráðherra,
þakklæti mitt. Þetta skjal mun
verða mikils metið af Alþingi
og. íslenzku þjóðinni."
Þessi athöfn fór fram-á einka-
skrifstofu Hull ráðherra 1 utan-
ríkisráðuneytisbyggingunni. Við-
staddir voru myndatökumenn og
margar myndir teknar. Afritið
af ályktuninni er innbundið í
svart leður.
Ályktunin hljóðar þannig:
„Með því að islenzka þjóðin
hefir með frjálsu þjóðaratkvæði
dagana 20. til 23. maí 1944 sam-
þykkt með yfirgnæfandi at-
kvæðamun stjórnarskrárfrum-
varp, sem Alþingi hefir afgreitt
og ráð gerir fyrir stofnun lýð-
veldisstjórnarforms, og með því
að lýðveldið ísland verður form-
lega stofnað 17. júní, ályktar
öldungaráðið, að fengnu sam-
þykki fulltrúadeildar, að Banda-
ríkjaþing flytji hér með Alþingi
íslendinga, elzta þjóðþingi ver-
aldar, hamingjuóskir í tilefni af
stofnun Iýðveldisins íslands og
fagni Iýðveldinu íslandi, yngsta
lýðveldinu í flokki frjálsra
þjóða“.