Tíminn - 04.05.1945, Síða 3

33. blað
TÍMCVIV, föstudaglmi 4. maí 194S
3
Hermann Jónassons
/ /
Attu Islendingar að fara í stríð?
I.
Ríkisstjórnin hefir nú birt
skýrslu um stríðsyfirlýsingar-
málið. Með því er þeirri leynd-
ardómshulu, sem hvílt hefir allt
of lengi yfir málinu, svift af að
nokkru leyti.
Rétt áður en fundum Alþingis
var frestað, hafði stjórnarand-
staðan á orði að bera fram til-
lögu um það á Alþingi, að mál-
inu skyldi ekki halda leyndu
fyrir þjóðinni, heldur gefin um
það opinber skýrsla. Þetta mun
hafa leitt til þess, að ríkis-
stjórnin bar sjálf fram tillögu á
lokuðum fundi Alþingis, þar sem
henni var heimilað að birta
skýrslu um stríðsyfirlýsingar-
málið. Við Framsóknarmenn
bárum fram þá breytingartil-
lögu, að í stað þess að heimila
ríkisstjórninni að birta skýrslu
um málið, skyldi lagt fyrir ríkis-
stjórnina að gera það. Þessi
breytingartillaga var felld með
þeim afleiðingum, að þessu máli
hefir verið haldið leyndu fyrir
þjóðinni miklu lengur en sæmi-
legt getur talizt.
II.
í tillögu þeirri, sem samþykkt
var á Alþingi, var gert ráð fyrir,
að ríkisstjórnin birti skýrslu
um þetta mál í samráði við ut-
anríkismálanefnd. Það mun
hafa verið til þess að uppfylla
þau skilyrði, að ríkisstjórnin
kallað^ saman fund í nefnd-
inni daginn áður en sjiýrslan
var birt og las hana þar upp. Ég
gerði þá þegar þrjár athuga-
semdir við skýrslu þessa. í
fyrsta lagi, að tillagan, sem for-
sætisráðherra bar fram á lok-
uðum þingfundi 27. febrúar, var
ekki eins og hún er birt í
skýrslunni. í niðurlagi tillög-
unnar er orðalagið nokkuð öðru-
vísi en það var í upphafi, en
skiptir ekki svo verulegu máli,
að það verði gert hér að sér-
stöku umtalsefni.
í annan stað benti ég á það
alveg sérstaklega, að ég teldi
það mjög villandi, sem sagt var
í skýrslunni, að fregnir hefðu
borizt „frá Washington, að eigi
þyrfti að segja neinum stríð á
hendur og eigi yfirlýsa stríðsá-
standi, heldur nægði að viður-
kenna, að hér hefði ríkt ófrið-
arástand síðan 11. desember
1941, og undirrita téða sátt-
mála“. En a^hugasemdir mínir
um þetta atriði fengu ekki und-
irtektir í nefndinni. Kem ég
síðar að þessu atriði skýrsl-
unnar, s\m ég tel vera til ákaf-
lega leiðinlegra lýta á skýrslu,
er frá ríkisstjórn kemur.
Um þriðja atriðið, sem ég gerði
athugasemdir við, sé ég ekki á-
stæðu til að ræða, að svo komnu.
III.
Áður en ég tek til athugunar
þessa skýrslu ríkisstjórnarinn-
ar, vil ég skýra í örfáum drátt-
um frá gangi þessa máls.
Þegar íslenzku ríkisstjórninni
barst tilkynning um það frá
sendiráði Breta, að við íslend-
ingar yrðum að segja Þjóðverj-
um eða Japönum stríð á hend-
ur fyrir 1. marz 1945, til þess að
fá að mæta á ráðstefnunni í San
Francisco, var málið rætt nokk-
uð í utanríkismálanefnd. í viku-
tíma þar á eftir gerði ríkis-
stjórnin ýtarlegar tilraunir fyrir
milligöngu fulltrúa íslands til
að fá undanþágu frá þessu á-
kvæði og sannfæra hlutaðeig-
andi þjóðir um það, að ísland
hefði sérstöðu í þessum málum.
Munu í þeim málaleitunum hafa
verið féerðar fram margar af
þeim meginröksemdum, sem
síðan hafa komið fram opinber-
lega til stuðnings því, að íslend-
ingar séu fyllilega samstarfs-
hæfir, þótt þeir gerist ekki styrj-
aldaraðili. • En þessar málaleit-
anir ríkisstjórnarinnar báru
engan árangur. Kom þá málið
að nýju fyrir utanríkismála-
nefnd og síðan fyrir lokaðan
fund á Alþingi. Var þá reynt að
ná samkomulagi- allra flokka um
það, hvernig það svar ætti að
vera, sem ríkisstjórnin sendi
við framangreindri málaleitun.
Við Framsóknarmenn gerðum
kröfu til þess, að í svarinu stæði
fyrst og fremst, að íslendingar
vildu ekki gerast stríðsaðilar.
Kommúnistaflokkurinn vildi
hins vegar ekki ganga inn á
neitt svar, þar sem þetta atriði
væn fram tekið. Er það einn
ljósasti votturinn um það, hvað
fyrir þeim vakti. Var þá alllengi
jafnhliða hinum lokuðu fundum
reynd miðlunarleið í málinu.
Kommúnistar kváðust til sam-
komulags vilja sættast á tillögu,
sem þeir síðar báru fram á Al-
þingi, en raunverulega vildu þeir
ganga lengra í svörum sínum.
Framsóknarmenn neituðu af-
dráttarlaust að fallast á þessa
tillögu kommúnista og slitnaði
þá upp úr öllum samningatil-
raunum milli flokkanna fjög-
urra um málið. Ráðherrar Al-
þýðuflokksins kváðust verða að
bera það undir sína flokks-
menn, hvort þeir féllust á að
ganga að þessari tillögu kom-
múnista. En þegar til fundar
kom í Alþýðuflokknum, var það
fellt með yfirgnæfandi atkvæða-
mun að fallast á tillögu kom-
múnistaflokksins. Þegar hér var
komið, var því tillaga kommún-
istaflokksins úr sögunni sem
sameiginleg tillaga stjórnar-
flokkanna, og niðurstaðan varð
sú, að forsætisráðherra bar fram
tillögu, sem hann varð að miða
við afstöðu þeirra,. sem ekki
vildu láta túlka íslendinga inn
í styrjöldina. Sú tillaga fékk at-
kvæði flestra þingmanna stjórn-
arflokkanna, eftir að gerðar
höfðu verið á niðurlagi hennar
breytingar, sem talið var, að Al-
þýðuflokkurinn hefði gert að
skilyrði fyrir því, að hann
greiddi henni atkvæði.
Við Framsóknarmenn töldum
þetta svar með öðrum hætti en
vera bæri. Við töldum það rangt,
eftir að beðið hafði verið um
það í heila viku að fá að vera
á ráðstefnunni og færðar fram
ástæður fyrir því, hvers vegna
við ættum að verða undanþágu
aðnjótandi, að vera enn og aftur
að þrábiðja um þetta sama —
þrátt fyrir endurtekna neitun.
Og í annan stað höfðum við ekki
svo glæsilega reynslu um með-
ferð stjórnarinnar á þessu máli,
að við teldum okkur geta- greitt
atkvæði með því að fela henni
upp á eindæmi að fara með
flutning málsins á lokastigi þess.
Þess vegna bárum við fram til-
lögu, sem afbökuð hefir verið í
skýrslu stjórnarinnar, en var
þannig eins og hún var fram
bórin:
„Sameinað alþingi ályktar að
lýsa yfir því:
að íslendingar gerast ekki
stríðsaðili,
að íslendingar hafa haft
þannig samskipti við hinar
sameinuðu þjóðir, að þeir telja
sig mega vænta þess að geta
átt samstarf með þeim um al-
þjóðamál framvegis".
IV.
En það, sem ég ,tel lang-alvar-
legast við skýrslu ríkisstjórnar-
innar, er það, að í einum kafla
hennar felst bein blekking; það
er í þeim kafla skýrslunnar, þar
sem sagt er, að þær fregnir hafi
borizt „frá Washipgton, að eigi
þyrfti að segja neinum stríð á
hendur og eigi yfirlýsa stríðs
ástandi, heldur nægði að viður
kenna, að hér hefði ríkt ófriðar
ástand síðan ll. desember 1941“.
Það er vitað mál, að til voru,
einnig utan kommúnistaflokks-
ins, harðvítugir áróðursmenn
fyrir því, að ísland færi í
styrjöld, og var reynt að gylla
þetta fyrir mönnum með ýms-
um hætti. Þegar þessir menn
höfðu fengið vitneskju um, að
það væri í algerðu ósamræmi við
siðferðismeðvitund íslendinga
og drengskaparkennd að fara
nú á allra síðustu stundu að
segja Þýzkalandi stríð á hendur,
eftir að fyfirsjáanlegt var, að
það myndi verða sigrað á næstu
vikum og án þess að stríðsyfir-
lýsing frá okkur hefði nokkur
minnstu áhrif á þá niðurstöðu,
var byrjað á því að fitja upp á
ýmsum meira lokkandi leiðum í
stríðsyfjrlýsingarmálinu. í því
sambandi „barst okkur frétt“
um það, ásamt ýmsu öðru góð-
gæti, að nægilegt -væri, að við
lýstum því yfir, að hér hefði
ríkt ófriðarástand síðan 11. des.
1941. Af skýrslu stjórnarinnar
virðist mega ráða, að þarna
hafi verið um tilslökun að ræða.
En vitanlega var slík yfirlýsing
ekkert annað en styrjaldaryfir-
lýsing*), og það til viðbótar,
sem gerði okkur enn skoplega
í nýju formi, að við ætluðum nú
að fara að skrökva því upp okk-
ur til ágætis, þegar Bandamenn
voru að vinna sigur á möndul-
veldunum, að við hefðum eig-
inlega átt í ófriði, styrjöld eða
stríði (sem vitanlega allt þýðir
það sama, þó að reynt sé að
blekkja með þvi að nota þessi
orð á vixl) síðan 1941. Þetta var
með öðrum orðum að láta stríðs-
yfirlýsinguna verka aftur fyrir
sig! En við þetta var meðal ann-
ars það að athuga, að íslenzkir
ríkisborgarar hafa dvalið, ekki
aðeins í þeim löndum, sem Þjóð-
verjar hafa hernumið, án þess
að litið væri á þá sem hernað-
arlega njósnara, heldur einnig í
Þýzkalandi, í þýzkum skólum
o. s. frv. Yfirlýsing stríðsástands
hlaut meðal annars að hafa
handtöku þeirra í för með sér.
Mér er líka óhætt að fujlyrða,
að flestir þingmenn litu á þessa
túlkun sem illa gerðan áróður
fyrir því að koma okkur í styrj-
öld, og gerðu vitanlega á því
engan mun frekar en aðrir
skyni bornir menn, hvort stríðs-
yfirlýsing okkar væri .gefin í
þessu formi eða öðru, enda þótt
flestir muni vera þeirrar skoð-
unar við íhugun, að þetta sé
raunverulega hlægilegasta
formið, sem hægt var að velja
stríðsyfirlýsingu af okkar hálfu.
í umræðum um þessi mál á al-
þingi- og í utanríkismálanefnd
var því og fljótt slegið föstu,
að millileið væri ekki til. íslend-
ingar yrðu annaðhvort að gerast
stríðsaðili eða ekki.
Það þarf ekki að skýra það
fyrir almenningi, frá hverjum
í ríkisstjórninni þetta atriði úr
skýrslunni er runnið.
V.
Mál þetta liggur nú nokkurn
veginn ljóst fyrir þjóðinni. Þeir,
sem vildu gera okkur að styrj-
aldaraðila, skilja það, að þjóð-
in er því mótfallin. Þeir skilja
það alveg rétt, að íslendingar
vilja undir engum kringumstæð-
um segja öðrum þjóðum stríð á
hendur af ástæðum, sem marg-
sinnis hafa verið raktar og þjóð-
in öll hefir gert sér ljósar, án
þess henni hafi verið á það
bent. Ég efast um, að nokkurt
mál hafi legið ljósar fyrir í
meðvitund fólksins sjálfs en
einmitt þetta mál. Þess vegna
eru allar þessar krókaleiðir. Þess
vegna er ekki gengið beint til
verks, heldur reynt að fá sam-
þykkt, að við segjum Banda-
mönnum ekki beinum orðum, að
við viljum gerast stríðsaðili,
heldur sendum alls konar mála-
lengingar og síðan sé bætt við,
að óskað sé eftir að þetta svar sé
„metið til jafns við beinar
stríðsyfirlýsingar annarra þjða“.
Skýrara þarf ekki að tala. Þeir,
sem ekki skilja þetta, þeir
skilja ekki neitt. En sem betur
fór var hægt að koma í veg fyr-
ir það á Alþingi, að samkomu-
lag yrði um að senda slíkt svar.
VI.
Við íslendingar höfum sýnt
það, að við viljum taka þátt í
alþjóðasamstarfi, og við höfum
ekki hikað við að leggja fram
þann kostnað, sem hingað til
hefir verið krafizt af okkur til
þess að byggja upp slíkt sam-
starf. Við höfum fram til þessa
tekið þátt í nokkrum ráðstefn-
um hinna sameinuðu þjóða, og
okkur kom það algerlega á óvart,
þegar slík skilyrði voru sett á
ráðstefnunni í Suður-Rússlandi.
Eitt atriði í skýrslu ríkis-
stjórnarinnar hlýtur að vekja
óskipta athygli — og ánægju
íslendinga. Sendiherra Breta
tekur það fram, þegar hann
flytur þessi skilaboð, að fyrir
sig hafi verið lagt að forðast
að hafa nokkur áhrif á afstöðu
íslendinga í þessu máli, og
sama orðsending kemur einnig
frá stjórn Bandaríkjanna. Við
höfum því fyllstu ástæðu til
þess að ætla, að þessar þjóðir,
sem við höfum haft nánust sam-
skipti við í þessari styrjöld og
óskum eftir að eiga nánust
samskipti við framvegis, skilji
fyllilega afstöðu okkar. Hinn
sögulegi hlátur brezkra þing-
manna, þegar Churchill skýrði
þingheimi frá stríðsyfirlýsing-
unum, sem rigndi yfir veröld-
ina daginn fyrir 1. marz, virð-
ist óneitanlega staðfesting þess,
að brezkur hugsunarháttur og
hugsunarháttur íslendinga séu
ekki ólíkir að þessu leyti.
VII.
Við íslendingar höfum og
sýnt það og sannað með fram-
komu okkar í þessari styrjöld,
hvar við höfum staðið og stönd-
um. Saga þess hefir þegar verið
skráð að nokkru og verður síðar
skráð á meira áberandi hátt,
þegar hin íslenzka smáþjóð
nokkru fyrir styrjöldina neitaði
Þjóðverjum um aðstöðu til flug-
valla og flughafna á íslandi. Við
vorum þá verzlunarlega háðari
Þjóðverjum en flestar aðrar
þjóðir. Það var ekki sparað að
gefa okkur í skyn, hvaða afleið-
ingar það hefði fyrir okkur, ef
við neituðum þessum óskum
Þjóðverja. Þrátt fyrir það var
þeim hiklaust neitað. Hvaða af-
leiðingar það hefði haft fyrir
þessa styrjöld, ef Þjóðverjar
hefðu verið hér fyrir með flug-
velli og flughafnir, verður senni-
lega aldrei vitað.
Þegar Englendingar komu
hingað, var okkur ríkast í huga
að vernda hlutleysi okkar. En
þó var hinum ensku hermönn-
um hér hlýlega tekið, og það
mun vera dæmafátt, ef ekki
dæmalaust, að tæplega skuli
hafa verið skemmdur fyrir her-
liðinu svo mikið sem símaþráður
um hin óbyggðu svæði íslands.
Engin þjóð kemur þannig fram,
nema tilfinningar henriar séu
svo að segja á einn veg.
Okkur var vorið 1941 skýrt af-
Leonardo da Vinci
*) Venjulegt orðalag striðsyfirlýs-
ingar er, eins og mörgum mun kunn-
ugt: Prá þess'ari stundu á (tilgreint)
ríki í stríði við annað (tilgreint) ríki.
Sbr. til dæmis striðsyfirlýsingu Breta
1939.
Rétt fyrir jólin 1943 gaf bóka-
útgáfan „Lelftur" út allstóra
sögu, sem nefndist „Þú hefir
sigrað, Galilei“, eftir rússneska
stórskáldið Mereskowski, sem
uppi var á síðari hluta nítjándu
aldarinriar. Var þar lýst átökum
þeim, sem urðu, er fornum og
nýjum menningarstraumum
laust saman á dögum Júlíanus-
ar keisara og frumkristnin vann
sigur á eldri átrúnaði og lifs-
viðhorfum og tók við leifunum
af andlegum erfðum Rómaríkis-
ins, til viðhalds og ávöxtunar,
eftir að innviðir hins mikla
heimsveldis voru sundur étnir af
fúa og byggingin hrunin.
Bókin var þýdd af Björgúlfi
lækni Ólafssyni og vakti mikla
athygli hér.
Nú hefir Leiftur gefið út aðra
bók eftir Mereskowskl, „Leo-
nardo da Vinci“, einnig þýdda
af Björgúlfi lækni.
Eins og nafnið bendir til, er
dráttarlaust frá því, þegar ósk-
að var eftir að við gerðum her-
verndarsamning við Bandarík-
in, hve miklu það skipti fyrir
Bandamenn og hve illa stæði þá
með flutninga sjóleiðis frá hin-
um nýja heimi til Evrópu. Við
vissum mæta vel, hve stórkost-
lega áhættu við gengum út í.
Við munum eftir kortunum, sem
gerð voru af vegum og flótta-
leiðum frá Reykjavík, ef til loft-
árása kæmi, sem flestir töldu
líklegt.
Og þó að við höfum þurft á
siglingum að halda til þess að
selja afurðir okkar og flytja
hingað lifsnauðsynjar, þá er það
fullvíst, að þeim var ekki hægt
að halda uppi með þeim fórnum,
sem það hlaut að kosta þessa
þjóð, nema þjóðin og sjómenn-
irnir, sem tóku þátt í þessum
hættulega atvinnurekstri, væru
innilega vinveitt þeim málstað,
sem Bandamenn berjast fyrir.
Við höfum því ekkert að dylja
í þessu máli. Við höfum hrein-
an skjöjjd. Þeir, sem hér hafa
farið með völd, hafa yfirleitt
gert sér ljóst, að ísland hefir
(Framhald á 5. síSu)
þetta saga þessa andlega stór-
höfðingja, en þó fjarri því að
vera ævisaga í venjulegu formi.
Jafnframt þvl, sem bókin lýsir
Leonardo da Vinci, er hún að
verulegu leyti menningarsaga
þess tíma, er hann var uppi.
Leonardo da Vinci var, eins og
flestir munu kannast við, einn
hinn mestí listamaður, ítalskur
að uppruna, líkt og margir hinna
mestu myndsnillinga heimsins,
fæddur í grennd við Flórens á
miðri fimmtándu öld. Meðal
verka hans er málverkið fræga,
„Mona Lisa“, sem svo oft er
vitnað til og jafnvel talið fræg-
ast allra málverka, er gerð hafa
verið í heiminum fram á þenn-
an dag. Mörg önnur heimsfræg
listaverk eru til eftir þennan af-
burða snilling. Eru myndir af
fáeinum verkum hans í bókinni.
En Leonardo da Vinci var ekki
við eina fjöl felldur. Hann var
það, sem fáum auðnast — af-
burðamaður á mörgum sviðum.
Hann var hugvitsmaður hinn
mesti, uppgötvaði nýjar vélar og
starfsaðferðir, stýrði ýmsum
stórframkvæmdum sinnar tíðar
og víðkunnur byggingameistari.
Jafnframt fékkst hann við
rannsóknir á ýmsum vanda-
sömum og flóknum fræði- og’
vísindagreinum. Loks var hann
mikilvirkur rlthöfundur. Hann
lézt i Frakklandi árið 1519.
Frá þessum svipmikla og ó-
venjulejra manni og þeim
margvíslegu straumum, sem um
hann flóðu, segir I bók Meres-
kowskis. Sviðið, hinar myrku
miðaldir, er ekki síður mikil-
fenglegt eri söguhetjan. Heim-
urinn er að sækja í sig veðrið
undir fæðingarhríðir nýs og
betra iífs. Það er ekki heldur
neinn meðalmaður, sem fjallar
um viðfangsefnið, enda mundi
það ekki heiglum hent.
Þýðing Björgúlfs Ólafssonar
er vel gerð, svo sem af honum
mátti vænta, og öll er útgáfan
aðstandendum hennar til sóma.
Bókin er 350 blaðsíður að
stærð í stóru broti, kostar 43
krónur óbundin, en 55 krónur í
shirtingsbandi.
Ásmuiidur Helg'asou:
Fatnaður iyrr á tímum
Ásmundur Helgason frá Bjargi við Reyðarfjörð hefir
skráð margvíslegan fróðleik af Austurlandi, bæði frá göml-
um og nýjum tíma. Hafa ýmsar greinar hans birzt í Tím-
anum á undanförnum árum.
Að þessu sinni lýsir Ásmundur klæðaburði karla og
kvenna, hversdagslega og á hátíðisdögum, eins og hann
tíðkaðist austan lands á æskuárum hans. Hefir þar mikil
breyting á orðið á skömmum tíma, líkt og á mörgum fleiri
sviðum í lífi þjóðarinnar.
Á uppvaxtarárum mínum
austan lands var klæðnaður
fólks ólíkur því, sem nú er. Þar,
sem ég þekkti til, var daglegur
klæðnaður karlmanna við
vinnu almennastur þessi:
Næst sér voru menn í ullar-
fötum. Þau þóttu bezt úr fínu
og þunnu vaðmáli, sem slegið
hafði verið í vefstólnum með
80—90 tanna skeið, eins og það
var nefnt þá. Líka áttu sumir
handprjónaðar nærbuxur.
Milliskyrtur voru úr ein-
skeptuvoð, ýmislega litar. Voru
litarþræðir þeir, sem hafa átti
I voðina, lagaðar til í kambin-
um, eftir því sem bezt þótti við
eiga, að munstrið væri á vefn-
aðinum. Tvistur var hafður að
uppistöðu í þær voðir, væri hann
fáanlegur.
Þá var fótabúnaðurinn: UU-
arsokkar, sem oftast voru með
„sauðarlitnum“ og náðu í sokka-
band, og skór úr skinni af ís-
lenzkum húsdýrum eða hákarls-
skráp með prjónaleppa eða
stangspjarir innan í.
Á vetrum, jafnt í kulda og
bleytutíð,. voru menn í leistum
utan yfir, sem náðu í kálfasporð.
Til öryggls að menn blotnuðu
ekki í fætur voru þeir í skinn-
leistum, sem náðu í mjóalegg
eða þeir vöfðu fæturna með roð-
um af skötubörðum, sem náðu
þó aldrei hærra en upp 1 ökla.
Var aðdáunarvert að sjá, hvað
sumir voru lagnir að vefja roð-
unum svo vel um fætur sér, að
þeir gátu vaðíð í vatni eða krapa
eins hátt sem roðin náðu, án
þess að blotna.
Buxur voru oftást úr voð, sem
unnin hafði verið þannig, að
mislit ull var samkembd,
spunnin og svo ofin með 60
tanna skeið. Ef liturinn líkaði
ekki, var voðin annað tveggja
lituð úr hellu eða sortulyngi.
Hvorttveggja gerði vel dökkt.
Að því búnu var fatið skapað.
Líka áttu sumir buxur úr út-
Ásmundur Helgason
lendu efni, helzt „boldangi“,
sem var þunnur seglstrigi, en
vel þéttur.
(jakki (bura) og boðungar á
vesti voru oft úr sama efni og
buxurnar. Þeir, sem gátu, fengu
sér léttara efni í treyju til þess
að vinna í að sumrinu og höfðu
þetta fyrir hlífðarföt á vetrum.
Annars var það alsiða, að
menn störfuðu við verk sín
snöggklæddir, þegar veður voru
góð, það er á milliskyrtunum og
í vesti.
Til skjóls og hlífðar í vetrar-
veðrum, áttu þeir.sem gátu veitt
sér það, utanyfirfat úr þykku
vaðmáli, sem bæði hélt vatni og
vindi, en var þó ófóðrað. Var
það látið ná niður á hné. Flík
þessi var nefnd hempa. Munu
flest föt af þeirri tegund hafa
náð fullorðins aldri, því að ekki