Tíminn - 25.05.1945, Page 3

38. Mað
TlMIiVX. föstndaginn 25. maí 1945
3
Halldór Krístj ánsson:
Hlutur bændastéttarinnar
Ræktun er dyggð
Vorið er komið og útivinna
hafin af fullum krafti. Ég hefi
fylgzt - með jarðyrkjustörfum
næstu nágranna minna síðustu
dagana. Hér vestra er gróður-
lendið víða nokkuð slitrótt og
grýtt undir bröttum hlíðum
hárra fjalla. Það land, sem
ræktanlegt er á Vestfjörðum.eru
sundurslitnar tuðrur eins og
Kiljan orðar það. Víða þarf að
rífa upp og fjarlægja ógrynni
af grjóti. Það er blágrýti og
þungt í sér. Sumt er tekið með
járnum og höndum, sumt með
gálga, sumt þarf að sprengja.
Raki er mikill í jörðu, svo að
víða eru vatnsæðar og upp-
sprettur miili steinanna. Fram-
ræslan er því frekar erfið. Auk
þess eru víða gamlar skriður í
mýrarblettunum. Sums staðar
eru það malarlög, sem brjóta
verður með haka. Annars stað-
ar eru það leirlög, sem ekki loða
saman í hnausum, eigi að taka
þá með kvísl. Verða bakkar því
svo gljúpir og lausir, að gera
verður grjótræsi þess vegna.
Það er auðséð, . að jarðrækt
við þessar aðstæður er dýr og
það mun dýrari en viða er í öðr-
um héruðum landsins. Virðist
því liggja beint við að álykta,
að ef ræktun á þessum tuðrum
okkar sé réttmæt, þurfi ekki að
efast um hana í betri landshlut-
um. Nú má fara hér bæ frá bæ
og sjá bændur vinna við nýrækt
sína og túnsléttur, við ræsagerð,
grjótnám og fleira þess háttar.
Bændur trúa á ræktun landsins.
Þeir halda í hjarta og verki boð-
orð Hannesar Hafsteins að elska,'
byggja og treysta á landið. Þrátt
fyrir öll skrifin og alla ræðu-
lopana um ölmusur og ómaga-
styrki og dauðadæmdan at-
vinnuveg vinna bændur kapp-
samlega að þvi, að bæta jarðir
sínar. Hvergi er jafnalmennt og
ákveðið unnið að nýsköpun sem
þar. Ég tel það mikið gleðiefni,
hversu lítið mark bændaátéttin
hefir tekið á hrópyrðum og úr-
tölum þeirra, sem blindazt hafa
af ljóma stríðsgróðans. Vegna
þess, að bændur trúa enn á
landið, standa þeir á verðinum
og gegna sínu hlutverki.Ég vona,
að þeir tímar séu í nánd, að
aðrar stéttir þj óðfélagsins kunni
að meta þetta fórnfúsa braut-
ryðjendastarf.
í nýlegri grein, sem kölluð er
um búskap og prentuð í tímariti
Máls og menningar, er verið að
reyna að draga það upp, sem
öfugmæli, að allt, sem þjóðfé-
lagið þurfi með sé dyggð. Þetta
verður þó aldrei öfugmæli, því
að það eru frumsannindi allrar
félagslegrar menningar. Það eru
oft byggðar ýmsar stöðvar og
stofnanir á afskekktum og öm-
urlegum stöðum, fjarri allri
mannabyggð. Þessar stofnanir
geta verið þjóðfélaginu hin
mesta nauðsyn. Þar má minna
á vita, veðurathugunarstöðvar
og rafstöðvar. Erlendis mætti
líka telja eftirlitsstöðvar með
járnbrautum og virki. Þessar
stofnanir koma yfirleitt ekki að
neinum notum nema með því
móti að þar búi menn. Hamingja
og velferð þúsunda er háð því
að þarna sé búið. Því er það
dyggð að búa þar. Það er dyggð,
sem verður til almennrar bless-
unar, en engum til hins verra.
Ég hefi nefnt þessi einföldu
og augljósu dæmi til þess að
afhjúpa þá villukenningu, sem
var á ferli. Það er ömurlegt til
þess að hugsa, að reynt skuli
vera að villa hrekklausar sálir
á þennan hátt og rugla félags-
skyn fólksins nú á tímum, með
þvi að koma inn hjá því van-
mati á þörfum þjóðfélagsins og
þjónustu við þær. En því nefni
ég þetta, að líkt er farið um
bændastéttina, sem leggur nú
hart að sér við það að halda
sveitum landsins í byggð og
auka ræktaða landið. Framtíð-
in spyr ekki fyrst og fremst um
það, hvað nýræktin okkar hafi
kostað margar vinnustundir og
mikið fé samkvæmt almennu
markaðsverði vinnuaflsins. Það
er ekki heldur yfirleitt samin
nein skýx'sla um það. En hitt
vitum við, að hver ha. lands,
sem ræktaður er, gefur af sér
talsvert á annað kýr-
fóður árlega í tíð næstu kyn-
slóða. Það er okkar nýsköpun.
Þannig munu kaupstaðarbúar
fá meiri mjólk og betra og holl-
ara viðurværi um fyi'irsj áanlega
framtíð végna hvers skika, sem
við í'æktum. Það er þetta, sem
framtíðin spyr um, og hana
varðar. Þess vegna erum við
stoltir af störfum okkar og
göngum uppréttir með djörfu
yfirbragði, hvar sem er. Við vit-
um það, að grænu og sléttu tún-
blettirnir okkar eru þjóðarauð-
ur, sem mun bera komandi kyn-
slóðum blessunarríka ávexti og
veita vaxandi æsku og vinnandi
lýð holla fæðu og treysta sjálf-
stæði þjóðarinnar, löngu eftir
sað, að hundaþúfuritmennska
Sjálfstæðismanna og sósíalista
er gleymd að fullu. Hver sléttu-
blettur gerir landið betra og
auðugra, byggilegra og dýrmæt-
ara. Þess vegna er dyggð að
rækta landið.
Ég er ekki í neinum efa um
xað, að landið, sem við- gerum
slétt, þuri't og grjótlaust á yfir-
boi'ði og komum í sæmilega
rækt, verður notað í framtíð-
inni. Hafnirnar hér á Vestfjörð-
um verða notaðar til útgerðar
og það fólk, sem þar lifir og
vinnur, fær landbúnaðarvörur,
sem framleiddar vei'ða á vél-
tæku og fulli'æktuðu landi í
fjörðunum okkar.
Það er ekki hægt að banna
postulum landeyðustefnunnar
að trúa því, að þeir sigri og ís-
lendingar hætti að nytjá þetta
land hér vestra og flytji þaðan.
Rökréttar stjórnaraðgerðir í
framhaldi af skoðunum þeirra
væru þær, að þrengja svo kosti
fólksins á þessum slóðum, að
það héldist þar ekki við. En hitt
er alveg víst, að hér er um þau
náttúruauðæfi að ræða, sem
heimurinn lætur ekki ónotuð til
lengdar. Mannkynið þarf þeirra
með. Og þeir íslendingar, sem
kenna sig við sjálfstæði, ættu að
sjá sóma sinn i því, að leggja
því lið, að íslenzkar hendur búi
að þeirri blessun.
Hvar er afturhaldið?
Bændum hefir verið brigzlað
um afturhald og úrelt vinnu-
brögð. Víst er það satt, að ýms
þau áhöld og aðferðir, sem
bændur neyðast til að nota, eru
langt á eftir kröfum þessara
tíma. Hitt er þó furðulegt, að
bændum einum skuli brigzlað
í þessu sambandi. Ég hygg, að
þeir séu engir eftirbátar ann-
arra manna að færa sér verk-
legar nýjungar í nyt. Og við
dálítinn samanburð á þessu
sviði og ofurlitla umhugsun
kemur sitthvað í ljós. Örfá at-
riði má nefna.
Fyrir nokkrum árum fluttu
nokkrir fulltrúar bænda á Al-
þingi tillögu til þingsályktunar
um að láta athuga að hverju
leyti mætti nota stórvirkari vél-
ar við vegagerð hér á landi. Hið
lærða og sérfróða forustulið rík-
isins í þessum efnum var kvatt
til ráða. Það svaraði því til, að
allt, sem til mála kæmi, hefði
verið athugað og reynt. Hér væri
því engu við að bæta. Litlu síð-
ar vöktu þó ný tæki, sem land-
búnaðurinn útvegaði sér, svo
mikla athygli og aðdáun, að síð-
an hefir vegagerð ríkisins mjög
reynt að ná forgangsrétti, þegar
slík tæki hafa verið flutt inn.
Þegar reyndar hafa vei’ið og
notaðar á íslandi fullkomnustu
heyverkunaraðferðir í heimi, svo
sem A. I. V.-votheysverkunin og
aðrar skyldar, og súgþurrkun,
þá kemur varla út eitt tölublað
af málgagni Fiskifélags íslands,
án þess að þar sé lýst einhverju
tæki eða aðferð, sem erlendis
er notað við fiskverkun, en al-
drei hefir verið borin við hér
á landi. Má þar t. d. nefna það,
að meðan íslendingar raða
kvenfólki sínu að síldinni til að
jkvei'ka hana með skærum, eru
utanlands notaðar mikilvirkar
, vélar til þess að kverka og maga-
jdraga. Svipaða sögu er að segja
úr hraðfrystihúsunum. Þar er
fiskurinn fluttur frá manni til
manns með handafli meðan á
verkuninni stendur, en í Amer-
íku eru mjög notuð sjálfvirk
flutningabönd. Flökunina sjálfa
framkvæma menn hér með kut-
um sínum, meðan Ameríkumenn
hafa til þess flökunarvélar, sem
spara meira hluta verkafólksins
og nýta auk þess V4 meira af
fiskinum. Svona má lengi telja.
Ég hefi fræðslu þessa úr mál-
gagni Fiskifélagsins, þar sem á-
hugasamir lærdómsmenn lýsa
því, sem þeir hafa kynnzt er-
lendis. Mér dettur ekki í hug að
brigzla sjómönnum og útvegs-
mönnum um afturhald vegna
þessa, því að það væri ómaklegt.
En hins vegar ættu þeir
að stinga hendinni i eigin barm,
þegar ófyrirlitnir æsingamenn
vilja koma inn hjá þeim fyrir-
litningu á bændum, af því að
þeir hafi ekki allt eins full-
komið og fullkomnast er til úti
í löndum.
Meðan mikill hluti af sjávar-
afla íslendinga er látinn á land
með handafli, sæmir ekki þeim,
sem þar ráða vinnubrögðum, að
líta niður á bændur, þó að þeir
noti ýmsir handaflið við það að
bjarga heyjum sinum í hlöður.
Bændur vita það vel, að þeir
þurfa mörgu að breyta og þeir
vinna að því með miklum dugn-
aði eins og bent hefir verið á.
Sumir hafa reynt hvað það er,
að ráðast í að færa margt í lag
á skömmum tíma með lánsfé
og standa svo undir skuldunum.
Hefir þá stundum farið svo, að
umbótaviljinn og stórhugurinn
hefir leitt þá til að binda sér
þyngri byrðar en þjóðfélagið
leyfði þeim að rísa undir. Það
er ekki fyrst og fremst bænd-
anna sök, að lánsfé hefir verið
dýrt á íslandi, og kem ég að því
síðar. En mörgum bændum hefir
reynslan þannig kennt að fara
varlega í lántökum, lifa spart
og leggja allt sitt afgangsfé í
framfarir og endurbætur. Og þá
sæmir það ekki eyðslustéttum
og iðjulitlum mönnum að brigzla
okkur bændum um afturhald,
svo mikið er víst.'
En það eru til afturhaldsmenn
í landbúnaðarmálum. Hér má
nefna þau átök, sem orðið hafa
um áburðarverksmiðjumálið. í
áætlunum sinum reiknaði aft-
urhaldið yfirleitt með sömu á-
burðai'notkun og verið hefir
undanfarin ár. Þetta á sér stað
á þeim tíma, þegar bændur eru
að leggja margar milljónir kr.
í nýrækt og von er á stórvirkum
vélum til að þurrka land og
brjóta. Þá þarf mikla þröngsýni
og biksvart afturhald til þess
að sjá ekki að áburðarþörfin og
áburðarnotkunin hlýtur að stór-
aukast.
Annar ritstjóri bændablaðs
Sjálfstæðisflokksins, eða þess
hluta hans, sem fylgir ríkis-
stjórninni, birti langa grein í
blaði sínu um áburðarverk-
smiðjumálið, þar sem raðað er
saman öllum úrtölum aftur-
haldsins. Litlu síðar birtir Valtýr
Stefánsson í Lesbók Morgunbl.
viðtal við Ásgeir Þorsteinsson,
formann rannsóknarráðs. Þar er
frá því sagt, að áburðarverk-
smiðjan geti orðið grundvöllur
að víðtækari efnaframleiðslu,
fætt af sér margar nýjar fram-
leiðslugreinar og valdið straum-
hvörfum í efnaiðnaði landsins.
Svo er því lýst, hvernig sjávar-
útvegur, iðnaður, húsagerð o. s.
frv. geti haft margháttuð not
af því. Þetta er líka táknrænt,
(Framhald, á 6. síðu')
„Crlft cða «glft“ - -
Enski rithöfundurinn J. B.
Priestley er nokkuð pekktur hér
á landi, ekki sízt af leikritinu
„Ég hef komið hér áður,“ er
Leikfélag Reykjavíkur sýndi við
góðan orðstír í fyrravetur og
síðan var leikið í útvarpið. Var
það góð kynning, því að þar var
eitt af nafntoguðustu leikritum
hans.
gúðhræðslu, en afneita hennar
krafti. Þó er hver persóna
í sitt mót felld. Þau eru saman
komin til þess að minnast tutt-
ugu og fimm ára hjúskaparaf-
mælis síns, en samkomulagið er
í meira lagi bágborið. Er móður-
sýkin og skaplestirnir allvel i
stilinn fært. Til hátíðabrigða
kalla þessir fyrirmenn organista
Hópmynd í 3. þœtti. — Á miðju gólfi Emelía Borg í gervi
vinnukonunnar. Til vinstri Gestur Pálsson, Ævar Kvaran og
Haraldur Björnsson (sitjandí) i gervi eiginmannanna. Til
hœgri (taliö frá vinstri): Anna Guömundsdóttir,Regína Þórö-
ardóttir og Soffía Guölaugsdóttir, í geryi eiginkvennanna.
J. B. Priestley er einn af þeirri
skáldakynslóð, sem nú er mið-
aldra, fæddur laust fyrir alda-
mótin síðustu, á unglingsárum,
er heimsstyrjöldin fyrri skall á.
Sennilega hefir vegur hans orð-
ið mestur í leikritagerð, en hann
er einnig merkur skáldsagna-
höfundur, auk þess sem hann
hefir mikið fengizt við bók-
menntagagnrýni og verið { þjón-
ustu enskra stórblaða.
Leikur sá, sem Leikfélag
Reykjavíkur frumsýndi nú fyrir
hvítasunnuna, „Gift eða ógift?“
er eftir þennan höfund — gam-
anleikur, sem um flest er ger-
ólíkur hinum dulmagnaða leik,
„Ég hef kornið hér áður.“
Aðalpersónur leiksins eru
þrenn hjón úr enskri yfirstétt,
spillt og mergsogin, dramblát og
úrræðalaus, hafa á sér yfirskin
kirkju sinnar á sinn fund til
þess að ávíta hann og ógna með
brottrekstri, og er honum gefið
að sök, að hann hafi sézt á al-
mannafæri með stúlku, en þess
háttar getur organisti svo göf-
ugrar kirkju ekki leyft sér að
ósekju. En svo kemur upp úr
kafinu, að presturinn, sem gaf
þessi virðulegu hjón saman
fyrir 25 árum, hafi fyrir van-
rækslu ekki haft öll embætt-
isskilríki í lagi, svo að um skeið
virðist sem hjónaband þeirra sé
aðeins markleysa frá lagalegu
sjónarmiði og annað verra frá
siðferðilegu sjónarmiði þessa
siðspillta yfirstéttarfólks. Út af
þessu spinnast margir spaugi-
legir atburðir, unz allt fellur í
ljúfa löð að leiklausnum.
Eiginmennina þrjá leika þeir
(Framhald á 6. siðu)
Ólafwr Þ. Kristjáiissoní
Jónas HallgTÍmsson
Hinn 26. maí 1845 dó Jónas Hallgrímsson í Friffriks-
sjúkrahúsi í Kaupmannahöfn af afleiffingum fótbrots.
Á morgun eru því hundraff ár Iiðin frá þeim degi, og verff-
ur dánarafmælis „listaskáldsins góffa“ minnzt á margvís-
legan hátt, meffal annars með listamannaþingi og skraut-
útgáfu ljóffa hans.
Ólafur Þ. Kristjánsson, kennari I Ilafnarfirði, hefir að
ósk Tímans skrifaff eftirfarandi grein um Jónas og hin
margþættu störf og vifffangsefni hans.
I.
Margt orð hefir verið sagt í
ræðu og riti á siðastliðnu ári
um sjálfstæðisbaráttu þjóðar-
innar á 19* öld. Ýmissa manna
hefir verið getið í því sambandi,
þótt eitt nafn hafi að makleg-
leikum verið miklu tíðnefndast:
nafn Jóns Sigurðssonar forseta.
Hann er sá maður, sem öllum
öðrum fremur var forystumaður
í endurheimt sjálfstæðisins. Það
er svo að segja hægt að þreifa
á verkum hans og árangri þeirra,
hvert sem maður snýr sér.
En það er einn maður annar,
sem ég ætla að sjaldnar hafi
verið nefndur í þessum ræðum
en vert hefði verið. Sá maður er
Jónas Hallgrímsson.
Þetta er kannske afsakanlegt
og eðlilegt. Starf hans liggur á
allt öðru sviði en starf foi’set-
ans. Hann er í vitund þjóðar-
innar „listaskáldið góða“,
„hann, sem kveða kunni
kvæðin, ljúfu, þýðu,
skáld í muna og munni,
mögur sveitablíðú'.
Svo mikils hefir þjóðin metið
skáldskap hans, að flestum
mönnum hefir gleymzt, að einn-
ig á öðrum sviðum hefir hann
unnið slík afrek, að þau ein
myndu hafa nægt til þess að
halda á lofti minningu hvers
manns annars, er þau hefði
unnið. En þegar um Jónas Hall-
grímsson er að ræða, hverfa þau
í skuggann og þeirra verður að
litlu getið. Skáldfrægð hans ber
önnur verk hans ofurliði.
Og þó fer því fjarri, að menn
geri sér almennt grein fyrir því,
hve vítt og djúpt áhrifanna af
skáldskap Jónasar hefir gætt í
allri viðreisnarbaráttu þjóðar-
innar í fulla öld.
II.
Þegar Jónas kom til Kaup-
mannahafnar sumarið 1832, tók
hann að lesa lög við háskólann
þar. Hann hafði lokið prófi úr
Bessastaðaskóla með ágætum
vitnisburði vorið 1829 og síðan
verið skrifari hjá Ulstrup land-
fógeta. En ekki varð mikið úr
laganáminu, því að hann tók
jafnframt að lesa náttúrufræði,
en af þeim efnum hafði hann
snemma haft hið mesta yndi og
gert náttúrufræðilegar athuga-
semdir í dagbók sína á leiðinni
til Danmerkur. Nú tók náttúru-
fræðin smátt og smátt hug hans
allan, svo að hann hætti alger-
lega lagalestrinum, og sneri sér
eingöngu að náttúrufræðinni,
einkum steinafræði og jarð-
fræði. Tók hann próf í þeim
greinum vorið 1838, en engar
nafnbætur fylgdu því prófi, því
að meistarapróf í náttúruvísind-
indum komst ekki á við Hafnar-
háskóla fyrr en 10 árum síðar.
Jónasi lék mikill hugur á að
láta þekking sína í náttúrufræði
verða þjóð sinni að gagni. Hann
langaði til að rannsaka náttúru
landsins og dýralíf og þó eink-
um fiskiveiðarnar, annan aðal-
atvinnuveg landsmanna, og
hann vildi fræða menn sem bezt
um þessi efni. Árið 1836 bauð
hann Bókmenntafélaginu að
semja fyrir það íslenzka fugla-
fræði og bað það að segja sér,
hve mikið það vildi greiða fyrir
handritið, ef því líkaði ritið,
þegar til kæmi. Hafnardeildin
tók þessu tilboði fegins hendi og
ákvað að greiða honum 10 dali
fyrir örkina. En deildinni í
Reykjavík þótti það nokkuð við-
urhlutamikið, að ákveða rit-
laun fyrirfram, og féll þá málið
miður.
Árið áður hafði Jónas lesið
„Yfirlit yfir fuglana á íslandi"
upp á fundi íslendinga í Kaup-
mannahöfn. Sú ritgerð gefur
hugmynd um, hve mikils bók-
menntir okkar og náttúruþekk-
ing landsmanna hefir misst við
það, að tilboð Jónasar um samn-
ingu fuglafræðinnar var að
engu gert. Framsetningin er öll
ákaflega greinileg. Og fyrir Jón-
asi er þetta ekki þurr fræði-
grein, heldur þáttur af lífinu
sjálfu. Skáldið og vísindamað-
urinn tvinnast saman í þessari
ritgerð, eins og annars staðar í
ritum hans. Og ekki bregzt hon-
um hér frekar en í ljóðum sín-
um að ná til tilfinninganna. Það
er hægt að hugsa sér, hvernig
þeim hefir orðið innanbrjósts,
íslendingunum í Kaupmanna-
höfn, sveitabörnunum í stór-
borginni, þegar þeir heyrðu Jón-
as segja:
„Fuglarnir eru svo fallegir og
fjörugir og skemmtilegir og
bjóða svo góðan þokka af sér, að
menn, sem ekki alast upp í borg-
un, eins og hérna i Kaupmanna-
höfn, heldur, eins og við, upp til
sveita eða á góðum bæ við sjó-
inn, hafa undir eins í ungdæmi
sínu orðið að taka eftir þeim og
haft af þeim marga gleðistund.
Er það nokkur ykkar, sem ekki
hefir lifnað við, þegar þið heyrð-
uð til lóunnar og hrossagauks-
ins fyrst á vorin? Og mér er,
held ég, óhætt að spyrja: Er
það nokkur ykkar, sem ekki hef-
ir átt sér hreiður og þótt vænt
um það og glaðzt af hjarta, þeg-
ar hann í fyrsta sinn fann ung-
ana, sem skriðnir voru úr egg-
inu, og sá, hve mikið hjónin
unnust og hvernig þau hjálp-
uðust að að fæða börnin sín og
færa þeim orma og flugur og-
annað sælgæti í nefinu?“
Jónas ferðaðist hér víða um
land til náttúrurannsókna sum-
arið 1837 og aftur sumurin 1839
—1842, og þá með styrk frá
stjórninni. Hann skoðaði og
rannsakaði hér marga hluti, dýr
og steina, eldfjöll og hveri,
brennistein og surtarbrand.
Hann safnaði ýmsum merkum
náttúrugripum fyrir söfn í Dan-
mörku. Hann safnaði einnig
steinum handa skólanum á
Bessastöðum. Um það safn seg-
ir Hannes Árnason, er lengi
kenndi náttúrufræði við skólann
eftir að hann var fluttur til
Reykjavíkur (1846), að það sé
„ágæta-gott og vel valið, með
glöggum kennimerkjum, þó eigi
sé stórt“.
Til er allmikið af dagbókum
Jónasar, þar sem hann segir frá
ferðum sínum og rannsóknum.
Hann hefir einnig ritað ýmislegt
annað um þessi efni, m. a. rit-
gerð um brennisteinsnámur á
íslandi og aðra um eldgos á ís-
landi. Um þá ritgerð segir Þor-
valdur Thoroddsen, að hún sé
„mjög fróðleg og miklu betri en
eldri rit um sama efni“.
Það er bersýnilegt af dagbók-
um Jónasar og öðru, sem hann
hefir skrifað um náttúrfræðileg
efni, að hann hefir verið athug-
ull og hugkvæmur vísindamað-
ur. Þanixig segir Þorvaldur
Thoroddsen, sem annars gerir
ekki mikið úr verkum Jónasar,
að hann hafi haft „mjög skarpa
athugunargreind og bera jarð-