Tíminn - 25.05.1945, Blaðsíða 5

38. Mað
TÍMINN, föstndaginn 25. maí 1945
5
Um þetta leyti fyrir 100 árum:
Danði
Hailgrí
Jónasar
iKiNNonar
í fyrramálið eru 100 ár liðin '
síðan Jónas Hallgrímsson and- j
aðist í Kaupmannahöfn, og'
verður minning hans heiðruð af ;
því tilefni á margvíslegan hátt..
En vart verður hans minning
gjör sem vert væri, svo mikil
sem skuld íslenzku þjóðarinnar
er við hann og hans minningu.
Á skammri ævi átti Jónas við
ýmislegt mótdrægt að búa, fjár-
skort, heilsuleysi, skilningsleysi
og meira að segja beina andúð
sljórra og steinrunninna manna.
Slíkt er jafnan hlutskipti þeirra,
sem brjóta nýjar brautir, og er
ekki um að fárast. En vinir hans
og samherjar vissu og skildu,
að þar var afbragðsmaður, er
hann var, þótt varla hafi nokk-
ur þeirra gert sér fulla grein
fyrir því, hvílíkur hann var. Þá
hefir tæpast órað fyrir því, mitt
í harmi sínum og söknuði, er
hann var lagður til hvíldar í
Assistentskirkjugarðinum í K.-
höfn, að hróður hans myndi
vaxa kynslóð af kynslóð og hon-
um yrði innan skammrar tíðar
skipað á bekk með örfáum beztu
sonum þjóðarinnar og andi hans
yrði þjóðinni og viðreisnarbar-
áttu hennar síung endurnæring.
Margt og mikið hefir um Jón-
as verið ritað, líf hans og ljóð,
málhreinsunarstarf og vakning-
arbaráttu, fræðistörf og rann-
sóknir. Á vel við að endurprenta
hér, nú á dánarafmæli hans,
kafla úr ritgerð Hannesar Haf-
stein um hann, þeirri sem fylgdi
útgáfu Bókmenntafélagsins 1883
á ljóðum Jónasar.
Þegar Hannes hefir rakið ævi-
feril Jónasar fram á síðasta ár-
ið, sem hann lifði, lýst starfi
hans og kröggum, komst hann
svo að orði um síðustu mánuði
lífs hans, slysið 21. maí, dauða
hans og útför:
„Leið nú veturinn, og var
hann að fást við íslandslýsing-
una, en gekk nokkuð seint. Hann
byrjaði og byrjaði á köflum og
hætti svo í miðju kafi og býrj-
aði annars staðar, og er auðséð
á öllu, að honum hefir verið far-
ið að leiðast að þurfa að rita
þannig og lesa margar bækur
sama efnis eftir boði. Hugur
hans hvarflaði til annars, og
orkti hann fleira að tiltölu en
nokkurn tíma áður. Dísin var
orðin afbrýðisöm. Andi hans tók
að snúast meira inn í sjálfan sig,
gamlir harmar ýfðust upp, og
þunglyndi lagðist á hann. Gaml-
ar og gleymdar ástir frá skólatíð
hans vöknuðu og komu fram í
hinu indæla kvæði, „Ferðalok“,
sem hann fyrst kallaði „Ástin
mín“. og því næst „Gömul saga“.
Honum fannst hann standa
einn, og sálarástand hans á
þessum þunglyndisstundum
kemur vel fram í kvæðinu til
G. Thorarensens:
Harmaðu þreyttan þig
á nótt og degi
. 1 þögn og kyrrð,
svo hryggðin sígra megi,
og eins í vísunum:
Enginn grætur íslending,
einan sér og dáinn.
Þegar allt er komið í kring,
kyssir torfan náinn o. s. frv.
Honum fannst hann ekki geta
lifað, og þó vonaði hann, að brá
mundi af sér eftir sólstöðurnar.
Það var kvöld eitt, er hann
kom heim til sín í St. Peder-
stræde No. 140, að honum
skruppu fætur í stiganum, og
brotnaði fóturinn fyrir ofan
ökla. Hann gerði ekki vart við
sig, en komst sjálfur upp stig-
ann upp á 3. sal og lá svo til
morguns. Sagðist hann ekki
hafa viljað ónáða menn, því að
hann vissi, að hann gæti ekki
lifað. Hann lá fjóra daga í Frið-
riksspítala og bar sig vel, var
hann að lesa í bók meðan bund-
ið var um beinbrotið, sem var
svo illt, að brotin stóðu út úr
fætinum. Á fjórða degi kom
drep í fótinn, og sá læknirinn
það um kvöldið, en geymdi þó
til morguns að taka fótinn af.
Jónas vissi, hvað verða átti, og
brá sér hvergi, en bað, að ljós
væri látið loga hjá sér og var
að lesa alla nóttina skemmti-
sögu eftir Marryat, sém heitir
,,-Jakob Ærlig“. Nokkru eftir
miðjan morgun bað hann um
tevatn og drakk það sem ekkert
væri að. En rétt á eftir fékk
hann sinadrátt og var þegar ör-
endur. Það var 26. dag maímán-
aðar, og var Jónas þá á 38. ári.
31. maí var hann jarðaður í As-
sistentskirkjugarði Litr. S, No.
198. Glaðasóiskin var á meðan,
og flestallir íslendingar, sem
voru í Kaupmannahöfn, stóðu
yfir moldum hans, og íslending-
ar báru hann til grafar. Bók-
menntafélagið kostaði útför-
ina.“
Þannig lauk ævi snillingsins.
Ungur féll hann í valinn. Mikið
hafði 'hann afrekað. Enn fleira
átti hann óunnið. En sá kyndill,
sem hann tendraði, hefir logað
skært í heila öld og mun lýsa
komandi kynslóðum meðan ís-
lenzkt blóð rennur í íslenzkum
æðum. Slíkt er langlífi hans,
sem dó svo ungur.
Tómas Sæmundsson, Jónas Hall-
grímsson, Konráð Gíslason og
Brynjólfur Pétursson.
Fjölnismenn urðu að vísu
fleiri, þegar fram liðu stundir.
En þessir fjórir hófu útgáfuna,
héldu henni áfram og gerðu
hana fræga að ágætum.
Sú skoðun mun hafa verið
nokkuð almenn, að Tómas Sæ-
mundsson hafi átt frumkvæðið
að stofnun Fjölnis, og er það
sízt að furða, því að hann mót-
aði mest stefnu ritsins og hélt
því uppi með eldhuga sínum og
afreksdug.
En þetta er þó ekki rétt. Það
voru hinir þrír, sem höfðu af-
ráðið að hefja útgáfuna, samið
og sent út boðsbréf, þegar Tóm-
as kom úr hinni frægu suðurför
sinni. Hafa þeir Sigurður pró-
fesor Nordal og Matthías forn-
menjavörður Þórðarson fært
sönnur á þetta, Nordal í grein í
Skírni á 100 ára afmæli Fjöln-
is, 1935, og Matthías í hinni ýt-
arlegu ævisögu Jónasar Hall-
grímsson, er hann samdi um
svipað leyti.
Tómas lét hins vegar ekki
bíða að ganga í félagið, þegar
hann kom úr ferðalaginu. Og
hann vann þar svo, að um mun-
aði.
Saga Fjölnis verður ekki rak-
in hér, og eru þó fáir kaflar í
viðreisnarsögu þjóðarinnar
skemmtilegri eða glæsilegri en
sú saga, sagan um afreksverk
þessara févana fjórmenninga,
Tómasar, sem skrifaði logandi
hugvekjur, þegar banasóttin
gekk svo nærri honum, að hann
mátti ekki rísa upp og þoldi ekki
að skrifa nema með hvíldum,
Konráðs, sem aldrei þreyttist á
að fága og snurfusa íslenzkt mál
og stíl, Brynjólfs, sem „hverja
réði rún, er vildi, en reikning
hjartað aldrei skildi“, og Jón-
asar, sem gat „stein og stál í
stuðla látið falla“, og ekki að-
eins stein og stál, heldur líka
mál og sál þjóðarinnar (eins og
Matthías Jochumsson komst að
orði), — þessara manna, sem
voru svo ólíkir, og þó svo líkir
í ást sinni á landinu og áhuga
á öllu, sem þjóðinni gæti að
gagni orðið.
Þess eins skal hér getið, að
Tómas fór heim til íslands áður
en 1. árgangur Fjölnis kom út
(1835), og virðist það mest hafa
kom^ á Jónas að sjá um útgáfu
ritsins, bæði þá og síðar. Með-
an hann var heima á íslandi við
náttúrurannsóknir sínar, féll
útgáfa Fjölnis niður (Tómas
samdi og kostaði einn útgáfu 5.
árgang 1839). En jafnskjótt og
Jónas kom aftur til Hafnar, var
útgáfu Fjölnis haldið áfram, og
kom 6. árgangur hans út 1843
og síðan 7. og 8. tvö næstu ár,
en 9. og síðasti árgangur kom
út 1846, árið eftir andlát Jónas-
ar, en efni þess árgangs var nær
eingöngu eftir Jónas, kvæði og
sögur.
Jónas skrifaði alltaf töluvert
í Fjölni, þýtt og frumsamið, ým-
ist einn eða með Konráði Gísla-
syni. Mörg af beztu kvæðum
hans birtust þar.einkum í seinni
árgöngunum. í 5 fyrstu árgöng-
unum eru ekki önnur en þessi:
fsland farsælda Frón (fremst
(Framhald á 6. síðu)
VUhelm Mxtberg:
Eiginkona
FRAMHALD
Og Hákon röltir heim, altekinn af logandi kvöl. Hann sver þess
dýran eið að stíga aldrei framar fæti sínum inn fyrir þröskuld-
inn hjá Páli, hann sver þess dýran eið, að nú skuli endir bundinn
á alla þá eymd og svívirðu, sem hann hefir atað sig upp úr —
skjótur endir.
M a r fi r é t m á e n q a n tíma m i s s a .
•
Slátturinn hófst, ljáirnir sungu í grasinu. Karlmennirnir stóðu
álútir við hverfisteinana. Hvininum í ljáunum linnti ekki frá
því klukkan átta á morgnana til sólarlags. Og kvenfólkið kom
með hrífurnar, og hrífutindarnir skófu grasrótina og sópuðu
múgunum saman. I þorpinu var hitamolla og angan af heyi á
daginn, svali og angan af heyi um nætur.
En Hákon Ingjaldsson lét kúna sína ganga lausa á enginu og
kindurnar í gerðinu. Hann hirti ekki um heyskap þetta árið.
Þegar vinnukonan fór að fetta fingur út í þetta háttalag, sagði
hann henni hreinskilnislega, hvernig; í öllu lá: Hann gat ekki
borgað tilskilda vexti og tíundir, og þess vegna gilti einu, hvernig
þau eyddu sumrinu á þessum bæ. Áður en þau gætu nokkurs
notið af uppskerunni, kæmi kannske sýslumaðurinn og tæki nýtt
veð. Hann ætti áreiðanlega engan grip í fjósi, þegar veturinn
kæmi •— hvers vegna ætti hann þá að heyja? Það fór bezt á því,
að hvort tveggja væri autt, fjósbásarnir og heygarðurinn, og
hvað jörðina snerti, þá tækju þeir hana líka af honum. Hvaða
máli skipti þá, hvort hún væri vel eða illa setin?
Svo að Hákon bar ekki ljá í gras, heldur flæktist út um alla
haga og egndi snörur fyrir fugla og veiddi héra í gildrur. í skóg-
inum kunni hann vel við sigs?og stöku sinnum fékk hann ljúf-
fengan kjötbita í pottinn.
En Elín horfði á það með sárri gremju, að kýrin úðaði í sig
grasið á enginu, sem hefði átt að slá. Fyrst Hákon vildi ekki nytja
jörðina sína, þurfti hann ekki heldur neina vinnukonu. Hún
yrði sjálfsagt óþörf á þessu heimili innan tíðar. Henni myndi ekki
veitast erfitt að komast í aðra vist, ef hún reyndi það, en hún
kærði sig ekki um neina vist aðra en einmitt þessa, sem hún var
í. Hún vildi vera kyrr hjá Hákoni, hversu vondur sem hann var
við hana annað veifið.
Hún hefði viljað hjálpa honum. Og hún grét, þegar hún hugs-
aði um það, að hún skyldi ekki geta bjargað jörðinni fyrir hann.
En til þeirrar konu, sem átti sök á öllu þessu óláni, fylltist hún
hamslausri heift. í augum Elínar var það kona Páls, sem átti sök
á þessu öllu. Hún hafði flekað Hákon og leitt hann út á villigötur,
svo að hann hirti ekki lengur um neitt annað en hana. Já, í huga
Elínar var sá grunur farinn að festa rætur, að Margrét væri
galdrakind. Hún hafði heyrt, að í Dynjandasókn væri heimkynni
argvítugra galdranorna, og það var ekki ólíklegt, að Margrét væri
af þeim ættum.
Elín hafði líka heyrt aðrar konur tala um það, hvort hugsazt
gæti, að í þorpinu væri einhver, sem kynni fyrir sér. Það hafði
margt undarlegt gerzt hjá oddvitanum. Karna, kona Andrés-
ar, hafði sjálf sagt frá því. Það hafði einhver stolið frá henni
smjörsældinni: það strokkaðist ekki orðið hjá henni, hvernig sem
hún skók bulluna. Þetta stóð hún við strokkinn klukkustundum
saman, en ekkert smjör kom. Það varð allt að froðu og glundri,
sama hvað nýr og góður rjóminn var. Hvað varð um smjörið? Hér
hlaut galdrakind að vera að verki, og nú var það hún, sem naut
góðs af smjörinu hennar. Þetta hafði Karna sagt sjálf, svo að
það hlaut að vera dagsatt.
Elín, vissi, hver það var, sem hafði rænt konu oddvitans
smjörsældinni. Hún hafði séð, hvílíkar stærðar smjörskökur Mar-
grét fékk af strokknum. Þriggja og fjögra punda skökur sáust oft
á heimili'Páls. En í næsta húsi varð rjóminn að froðu og glundri
í strokknum. Það lá í augum uppi, að smjörinu var stolið. Og kven-
manni, sem gat snúið huga karlmanns að vild — þeim kvenmanni
var það leikur einn að seiða smjörsældina frá einu heimili á
annað.
Elín hefði viljað gera Körnu viðvart, en það var erfitt að færa
sönnur á svona þjófnað. En það höfðu verið framdir aðrir og
stærri glæpir, sem hægt var að sanna.
Þetta strunsaði kona Páls fram og aftur, full af hroka, ók dynt-
inum og yrti varla á vinnukonuna, sem kom með mjólkurskálina
í erindum húsbóndans. Þegar Margrét hellti mjólkinni í skálina
hjá Elínu, var helzt að sjá, að hún væri að gefa henni bæði mjólk-
ina og skálina og meira en það. Aldrei sagði hún orð að óþörfu.
Ef til vill var hún afbrýðisöm vegna þess, að þau Hákon bjuggu
í sama húsi.
Hún ætti bara að vita allt, þessi hóra. Þá lækkaði kannske í
henni rostinn. Þá yrði hún kannske fegin að koma skríðandi á
hnjánum til vinnukonunnar.
Gegn eldi og stáli voru þessar galdranornir og hórkerlingar
varnarlausar. Þess vegna hafði það komið fyrir, að menn höfðu
brennt þær á báli eða hálshöggvið þær. í fangelsum gátu þær
c-kki heldur beitt sér. Þegar þær voru komnar inn úr fangelsis-
dyrunum, misstu galdrar þeirra allan áhrifamátt. Og Elín þurfti
ekki annað en segja frá því, sem hún vissi um Margréti. Þá yrði
kannske annað upp á teningnum hjá þessari drambsömu konu.
Ef maðurinn hennar sæi ekki aumur á henni, yrði hún að standa
reikningsskap gerða sinna. Hún yrði sennilega dregin á hárinu,
svo að ópin heyrðust langar leiðir, og henni yrði kastað í dýpsta
fangelsiskjallarann, sem til væri, fyrir hórdóm sinn. Já, hún ætti
bara að vita, hvernig komið var!
Að hugsa sér, að hún skyldi ganga manna á meðal með reigt
höfuð og eiga heimili og býli og njóta álits annarra — hún, sem
lifði með tveimur mönnum. Það var himinhrópandi ranglæti.
Hvernig gat Guð leyft annað eins?
En hvers vegna neytti Elín ekki vitneskju sinnar? Hvers vegna
þagði hún? Það var ekki af meðaumkun með konunni. Ekki heldur
af því, að hún teldi það rétt gagnvart Páli. Það lá við, að hún
vorkenndi Páli. Því að hún þurfti ekki annað en stinga hendinni
í sinn eigin barm: Hann hafði verið svikinn alveg eins og hún —
bæði höfðu orðið fyrir sama óláninu. Og úr því að þau höfðu bæði
sætt sömu örlögum, fannst henni, að þau ættu að snúa bökum
saman. Hún vildi ganga í lið með Páli, því að þau áttu sameigin-
legum óvini að verjast.
Norsk gamansaga eftir Frederik Kittelsen.
Sigríður Ingimarsdóttir þýddi.
„Nei, þetta er sjálfsagt stigamaður, heldurðu það
ekki?“
„Ju-ú.“
Þeir stóðu um stund hikandi og brutu heilann um
það, hvað þeir ættu að gera. Það var ekki laust við að
þeir skylfu dálítið og lítið var nú eftir af hinu geysi-
lega hugrekki þeirra. Skyndilega sneri maðurinh sér við.
Þeim sýndist hann ota stafnum ógnandi, og nú kom
hann á móti þeim. Þá hugsuðu drengirnir sig ekki um
tvisvar. Þeir tóku til fótanna og hlupu heim á leið, sem
rnest þeir máttu. Einn, tveir, einn, tveir, yfir stokka og
steina, mýrar og haga, og loks yfir túngarðinn. Þeir
linntu ekki á hlaupunum fyrr en þeir komu að eldiviðar-
skýlinu heima- Þar litu þeir loksins við. En þá var eng-
inn maður sýnilegur.
Það var ekki laust við, að þeir væru sneyptir. Þá grun-
aði, að lítil ástæða hefði verið til þess að hlaupa svona,
en það vildu þeir auðvitað ekki viðurkenna.
„Mikið var maðurinn fullur,“ sagði Árni.
„Ég er viss um, að það hafa verið fleiri með honum.“
„Já, þeir gátu verið í felum í skóginum.“
„Það var heppni, að við sluppum frá þeim, verð ég að
segja, — en eigum við að halda áfram eða fara inn?“
„Við getum alltaf haldið áfram í fyrramáliö."
„Það getum við hæglega. En hvernig eigum við nú
að komast inn aftur?“
Nú var úr vöndu að ráða. Ekki gátu þeir barið að dyr-
um, því að þá kæmist frændi að öllu og sæi sjálfsagt um
það, að þeir fengju ekki að halda áfram förinni. '
Það varð þess vegna úr, eftir langar umræður, að
þeir náttuðu sig í eldiviðarskýlinu. Svo ætluðu þeir að
laumast inn í bæinn, þegar Maren færi út að mjólka
morguninn eftir. Þeir ætluðu að segja Dísu og Signýju,
að heill ræningjaflokkur hefði veitt þeim eftirför, en
þeir hefðu slegið nokkra þeirra í rot með lurkunum. Bezt
var samt að minnast ekki á það síðasta, til þess að vekja
ekki grunsemdir.
Árni hafði litla löngun til þess að gista í eldiviðarskýl-
inu- Þar var dimmt og draugalegt. En þeir áttu einskis
annars úrkosta og brátt lágu þeir báðir undir viðar-
hlaðanum og höfðu breitt undir sig nokkra gamla gólf-
klúta. Þeir lokuðu hurðinni, og það var þeim líka hollast-
Að öðrum kosti hefðu þeir skömmu síðar séð mannveru,
mjög svipaða Diðrik frænda, læðast yfir hlaðið, skjóta
hespunni fyrir dyrnar að utanverðu og laumast svo aftur
inn í bæinn.
Þeir voru lengi að sofna, því að þeir þóttust í sífellu
heyra annarlega hljóð í kringum sig.
Þegar Birgir vaknaði morguninn eftir, var sólin komin
hátt á loft. Árni steinsvaf enn. Hann reis á fætur og ætl-
aði að opna hurðina með mestu varkárni, en þá upp-
götvaði hann sér til mikillar skelfingar, að hún var
lokuð utan frá. Hann vakti Árna í snatri og skýrði hon-
frá málavöxtum og brutu þeir nú báðir heilann um,
hvernig á þessu stæði. Allar tilraunir þeirra til þess að
opna hurðina reyndust árangurslausar. Að síðustu tóku
þeir að hrópa á Maren, því að þeir þóttust heyra til henn-
ar úti á hlaðinu.
„Maren! Maren!“
Engin kom. Þeir lömdu á hurðina með krepptum hnef-
unum. „Maren!“ Var hún nú alveg orðin heyrnarlaus,
kerlingarskrukkan!
„Maren! Maren!“ Birgir tók stóran brennikubb og
barði á hurðina með honum. Hún opnaðist. En fyrir
dyrum úti stóðu þau öll í hóp, Diðrik frændi, Dísa, Signý
og Rögnvaldur-
„Hvernig í ósköpunum hafið þið komizt hingað?“
„Eruð þið ekki farnir enn?“ sagði Signý, og var nú
eitt spurningarmerki.
„Eruð þið með kindurnar?“ spurði Rögnvaldur.
„Hvað eruð þið búnir að vera hérna lengi, blessaðir?“
spurði frændinn.
Drengirnir voru alveg utan við sig af undrun.
„Við — við erum nýkomnir“, stamaði Birgir.
„Og hvar hafið þið verið í nótt?“
„Við vorum í skóginum, langt uppi í fjöllum og —
en svo kom ræningjahópur; þeir skutu og svo —“ Hann
þagnaði, því að hann tók eftir því, að Diðrik frændi
horfði svo kynlega á hann.
„Ætlið þið ekki að halda áfram til Ameríku?“
Þeir kipptust við.
„Jæja, það réðust þá bara ræningjar á ykkur?“
„Ja-á.“